تعاریف مختلفی برای دانشگاه عرضه شده است. به عنوان مثال مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی ایران تعریف زیر را برای دانشگاه به دست داده است: «مؤسسه‌ای که با هدف ترویج و ارتقای دانش و تربیت نیروی انسانی در زمینه‌های مختلف علوم و فنون به ارایه آموزش عالی و انجام پژوهش پرداخته و با ضوابط شورای گسترش حداقل از سه دانشکده تشکیل شده باشد». کمی دقت نشان می‌دهد که عبارت فوق نمی‌تواند تعریف جامعی از دانشگاه به‌دست دهد. آموزش عالی و دانشگاه مدرن، تحولات زیادی را، پشت سر گذارده است. حاصل این تحولات ایجاد نسل‌های مختلفی از دانشگاه بوده است. مفهوم «نسل‌های دانشگاه‌ها» به تحولات و تغییرات در نحوه آموزش، ساختار و اهداف دانشگاه‌ها در طول زمان اشاره دارد. این تحولات معمولاً با توجه به پیشرفت‌های اجتماعی، اقتصادی، فناوری، و نیازهای مختلف، تغییر می‌کنند. به‌طور کلی، دانشگاه‌ها به سه نسل اصلی تقسیم می‌شوند، که هر نسل ویژگی‌ها و چالش‌های خاص خود را دارد. نسل چهارم دانشگاه‌ها هم اکنون در حال شکل‌گیری است.

دانشگاه‌های نسل اول (قرن 19 تا  اوایل قرن 20)

این دوره به دانشگاه‌هایی اطلاق می‌شود که بر اساس مدل‌های کلاسیک و سنتی آموزش ایجاد شده‌اند. ویژگی‌های کلیدی دانشگاه‌های این نسل عبارتند از:

• تمرکز بر آموزش نظری و آکادمیک: این دانشگاه‌ها عمدتاً به آموزش علم و فلسفه، و تمرکز بر توسعه فکر و دانش عمومی متمرکز بودند.
• مدل سنتی استادمحور: تدریس عمدتاً به شیوه‌های سخنرانی و انتقال دانش از استاد به دانشجو انجام می‌شد.
• توجه کمتر به پژوهش و توسعه: در این دوره بیشتر بر تدریس حضوری و کتب درسی تأکید می‌شد و تحقیق علمی به صورت محدود و اغلب در زمینه‌های خاص صورت می‌گرفت.
• آموزش کلاسیک و تخصصی:  بسیاری از دانشگاه‌های این دوره آموزش‌های کلاسیک در رشته‌هایی مانند فلسفه، علوم پایه و حقوق را ارائه می‌دادند.
• تامین هزینه‌ها: هزینه‌ها بیشتر از محل کمک‌های دولتی و در مواردی سازمان‌های خصوصی، تأمین می‌شد. 

دانشگاه‌های نسل دوم (دهه‌های 1940 تا 1970):

نسل دوم دانشگاه‌ها با تحولات گسترده‌تری، در دوران جنگ جهانی دوم و پس از آن، به وجود آمد. ویژگی‌های این نسل عبارتند از:

• گسترش پژوهش‌های علمی:  در این دوره، دانشگاه‌ها به مراکز تحقیقاتی مهم تبدیل شدند. این دوره شاهد تأسیس بسیاری از مؤسسات تحقیقاتی و رشد قابل توجه در حوزه‌های مختلف علمی بود. اساتید آغاز به اخذ پژوهش‌ از صنعت کردند.
• افزایش تخصص‌گرایی: دانشگاه‌ها شروع به آموزش در رشته‌های تخصصی‌تر کردند و برنامه‌های تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) در بسیاری از رشته‌ها گسترش یافت.
• آموزش عملی و کاربردی:  توجه به کاربردهای علمی و پژوهشی در این دوره، به ویژه در رشته‌های مهندسی، علوم طبیعی و پزشک، افزایش یافت.
• تحولات اجتماعی و فرهنگی:  با توجه به تحولات اجتماعی و سیاسی، دانشگاه‌ها به محل‌هایی برای بحث‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل شدند. افزایش دسترسی به آموزش برای اقشار مختلف جامعه نیز از ویژگی‌های این دوره است.
• تأمین هزینه‌ها: در این دوره، هزینه‌های دانشگاه بیشتر از طریق انجام پروژه‌های پژوهشی تأمین می‌شده است.

دانشگاه‌های نسل سوم (دهه‌های 1980 تا 2000):

این نسل از دانشگاه‌ها در نیمه دوم قرن بیستم، و پس از جنگ جهانی دوم، ایجاد شدند. نسل سوم دانشگاه‌ها به تغییرات گسترده‌تری در دنیای دیجیتال و جهانی‌شدن اشاره دارد. ویژگی‌های برجسته این دوره عبارتند از:

• تقویت جهانی‌شدن و تنوع فرهنگی: دانشگاه‌ها بیشتر به سمت جذب دانشجویان بین‌المللی حرکت کردند و ارتباطات و همکاری‌های بین‌المللی به شدت افزایش یافت.
• فناوری و دیجیتالی‌شدن آموزش: استفاده از فناوری‌های نوین مانند اینترنت، رسانه‌های دیجیتال و آموزش برخط شروع به گسترش کرد. دانشگاه‌ها به ابزارهای دیجیتالی و برخط برای آموزش و پژوهش توجه بیشتری کردند.
• آموزش بر اساس نیازهای بازار کار: دانشگاه‌ها به سمت آموزش‌های حرفه‌ای و مهارتی حرکت کردند تا دانشجویان را برای ورود به بازار کار آماده کنند.
• تمرکز بر نوآوری و کارآفرینی: در این دوره، دانشگاه‌ها بیشتر به ترویج  نوآوری و کارآفرینی توجه کردند و مراکز کارآفرینی در بسیاری از دانشگاه‌ها ایجاد شد.
• تأمین هزینه‌ها: این دانشگاه‌ها مرکزی برای تولید ثروت بوده و منبع اصلی درآمد آنها خلق نوآوری، فناوری و در نهایت تجاری‌سازی است.

دانشگاه‌های نسل چهارم (دهه‌ 2010 تا کنون):

دانشگاه‌های نسل چهارم به عنوان یک مفهوم در حال ظهور، بر ارتباطات قوی‌تر و مؤثرتر بین دانشگاه‌، صنعت و جامعه تمرکز دارند. این نسل از دانشگاه‌ها نه تنها به عنوان مراکز آموزشی و پژوهشی بلکه به عنوان تسهیل‌کننده‌های نوآوری و توسعه اقتصادی ایفای نقش می‌کنند. ویژگی‌های کلیدی دانشگاه‌های نسل چهارم را به نحو زیر می‌توان خلاصه کرد:

• نوآوری و کارآفرینی اجتماعی: دانشگاه‌های نسل چهارم با ترویج فرهنگ نوآوری و کارآفرینی، زمینه‌ساز ایجاد کسب‌وکارهای نوپا و دانش‌بنیان می‌شوند و به تجاری‌سازی دانش و فناوری کمک می‌کنند.
• ارتباط قوی با صنعت: این دانشگاه‌ها به دنبال ایجاد مشارکت‌های قوی با صنایع محلی، ملی و فراتر از آن هستند تا دانش و فناوری را به نحو مؤثری به بازار انتقال دهند.
• عدالت اجتماعی و توسعه پایدار: در این دوره، دانشگاه‌ها به مسئولیت اجتماعی خود توجه بیشتری دارند و سعی می‌کنند به حل چالش‌های جهانی مانند تغییرات اقلیمی، فقر، و نابرابری‌ها بپردازند.
• تمرکز بر حل مسائل جامعه: دانشگاه‌های نسل چهارم برنامه‌های آموزشی و پژوهشی خود را بر اساس نیازهای واقعی جامعه و بازار کار طراحی می‌کنند. این دانشگاه‌ها با همکاری با صنایع، دولت و جوامع محلی، به بهبود شرایط زندگی و افزایش رفاه عمومی کمک می‌کنند.
• توسعه مهارت‌های کاربردی: این دانشگاه‌ها بر آموزش مهارت‌های کاربردی و نوآوری‌محور تأکید دارند تا دانش‌آموختگان را برای پاسخگویی به نیازهای بازار کار، آماده کنند.
• آموزش دیجیتال و آموزش از راه دور: با پیشرفت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش برخط و آموزش ترکیبی (حضوری و برخط) به یک بخش مهم از الگوی آموزشی تبدیل شده است.
• آموزش بین‌رشته‌ای و تخصص‌های نوظهور: دانشگاه‌ها به‌طور فزاینده‌ای به ایجاد برنامه‌های آموزشی میان‌رشته‌ای و ایجاد تخصص‌های جدید مانند هوش مصنوعی، داده‌کاوی، نانو فناوری، و علوم داده پرداخته‌اند.
• ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان: دانشگاه‌های نسل چهارم با ایجاد تسهیلات و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان به دنبال تبدیل ایده‌ها و دستاوردهای پژوهشی به محصولات و خدمات نوآورانه هستند.
• توسعه پارک‌های علم و فناوری: دانشگاه‌های نسل چهارم به دنبال ایجاد و توسعه پارک‌های علم و فناوری هستند تا محیطی مناسب برای تعامل بین دانشگاه، صنعت و دولت فراهم کنند.
• ایجاد صندوق‌های پژوهش و فناوری: دانشگاه‌های نسل چهارم با ایجاد صندوق‌های پژوهش و فناوری به دنبال تأمین مالی پژوهش‌های کاربردی و توسعه فناوری هستند. 
• بین‌المللی‌سازی و جهانی‌شدن: این دانشگاه‌ها با گسترش همکاری‌های بین‌المللی و تبادل دانش و فناوری، به ارتقاء جایگاه علمی و فرهنگی خود در سطح جهانی می‌پردازند و از تجربیات موفق جهانی بهره‌مند می‌شوند.

دانشگاه‌های نسل چهارم نمایانگر مرحله‌ای پیشرفته در تحول آموزش عالی هستند. این دانشگاه‌ها، فراتر از نقش‌های سنتی آموزش و پژوهش، به‌طور فعال در توسعه پایدار، نوآوری اجتماعی و تعامل منطقه‌ای مشارکت می‌کنند و با تمرکز بر حل مسائل واقعی جامعه، به‌عنوان نهادهایی تحول‌گرا و مسئولیت‌پذیر شناخته می‌شوند. در جدول 1 برخی از ویژگی‌های نسل‌های چهارگانه دانشگاهی، با یکدیگر مقایسه شده‌اند.

جایگاه دانشگاه‌های ایران

بسیاری از دانشگاه‌های ایران هنوز در مراحل نسل دوم (پژوهش‌محور) یا نسل سوم (کارآفرین‌) هستند. اگرچه تلاش‌هایی برای حرکت به سمت نسل چهارم صورت گرفته است، اما این تلاش‌ها هنوز به‌طور گسترده و نظام‌مند در سطح ملی اجرا نشده‌اند. موانع اصلی در مسیر تحول دانشگاه‌های کشور را به نحو زیر می‌توان خلاصه کرد:

• ساختار حکمرانی سنتی: مدیریت متمرکز و بروکراسی پیچیده در دانشگاه‌ها مانع از انعطاف‌پذیری و نوآوری می‌شود.
• فقدان زیرساخت‌های حمایتی: فقدان محیط مناسب برای نوآوری، پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد در بسیاری از دانشگاه‌ها، فرآیند تجاری‌سازی دانش را دشوار کرده است.
• عدم تطابق برنامه‌های درسی با نیازهای جامعه: برنامه‌های آموزشی اغلب با نیازهای واقعی جامعه و بازار کار همخوانی ندارند. این مسئله مانع از پرورش دانش‌آموختگان خلاق و کارآفرین می‌شود.
• کمبود تعامل با صنعت و جامعه: ارتباط محدود دانشگاه‌ها با صنایع و نهادهای اجتماعی، فرصت‌های همکاری و توسعه منطقه‌ای را کاهش داده است.

برخی از اقداماتی را که می‌تواند به رفع چالش‌های فوق و ارتقای کیفیت دانشگاه‌ها کمک کند، به‌نحو زیر می‌توان خلاصه کرد:

• اصلاح ساختار حکمرانی دانشگاه‌ها و حرکت به‌سوی حکمرانی مشارکتی و افزایش استقلال دانشگاه‌ها، که می‌تواند زمینه‌ساز نوآوری و تحول باشد.
• بازنگری در برنامه‌های درسی و توسعه برنامه‌های آموزشی میان‌رشته‌ای و مبتنی بر نیازهای جامعه، که می‌تواند به پرورش دانش‌آموختگان خلاق و کارآفرین کمک کند.
• تقویت زیرساخت‌های نوآوری، با ایجاد و توسعه مراکز نوآوری، پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد در دانشگاه‌ها، برای حمایت از ایده‌های نوآورانه.
• افزایش تعامل با صنعت و جامعه: توسعه همکاری‌های مشترک با صنایع و نهادهای اجتماعی، که می‌تواند به ارتقاء نقش دانشگاه‌ها در توسعه محلی و ملی کمک کند.

در مجموع، برای دستیابی به دانشگاه‌های نسل چهارم، نیاز به تغییرات اساسی در ساختار، فرهنگ و رویکردهای دانشگاهی در ایران وجود دارد. این تحول مستلزم همکاری و هماهنگی میان دانشگاه‌ها، دولت، صنعت و جامعه است.

خلاصه اینکه،نسل‌های مختلف دانشگاه‌ها، با توجه به تغییرات در نیازهای اجتماعی، اقتصادی، فناوری و علمی به تکامل خود ادامه داده‌اند. در حالی که نسل‌های اول و دوم عمدتاً بر تدریس سنتی و تحقیقات محدود متمرکز بودند، نسل‌های سوم و چهارم بیشتر بر نوآوری، همکاری‌های بین‌المللی و استفاده از فناوری‌های نوین تأکید دارند. نسل چهارم، به خصوص با توجه به دیجیتالی شدن آموزش و توجه به چالش‌های جهانی، شاهد تحولات گسترده‌ای است. این روندها نشان می‌دهند که دانشگاه‌ها در حال تکامل هستند تا به نیازهای پیچیده‌تر و متغیر جامعه و صنعت پاسخ دهند.

منابع

• Heller R.F. (2022). Some Context: From First to Fourth Generation Universities. Inthe  book: The Distributed University for Sustainable Higher Education.
• https://www.researchgate.net/publication/356288410_Some_Context_From_First_to_Fourth_Generation

_Universities

• https://www.researchgate.net/publication/356288410_Some_Context_From_First_to_Fourth_Generatio

_Universities

• Oztel H. (2020) Fourth Generation University: Co-creating a Sustainable Future. In the book: Quality Education. Fourth Generation University: Co-creating a Sustainable Future
• https://www.researchgate.net/publication/337064900_Fourth_Generation_University_Co-creating_a_Sustainable_Future
• Toward the Fourth Generations of Universities
• https://maartensteinbuch.com/2016/07/23/towards-the-4th-generation-university
• Wagdi O. et.al.  (2021) Restructuring and Transformation of Arab Educational Institutions into Fourth-Generation Universities. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education, Vol.12, No14, 5763- 5781.
• https://www.researchgate.net/publication/357380544_Restructuring_and_Transformation_of_Arab_

Educational_Institutions_into_Fourth-Generation_Universities

دکتر حسین معماریان

تابستان 1404    

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.