یکی از پیش‌نیاز‌های آموزش موفق، تعیین هدف‌های یادگیری مناسب برای درس‌ها و برنامۀ آموزشی است. استادان با آگاهی از هدف‌های برنامه، محتوای درس‌ها و روش تدریس خود را به­‌گونه‌ای مناسب سامان می‌دهند. دانشجویان نیز با در دست‌ داشتن هدف‌های درس می‌توانند تأکید بیشتر را بر آن ‌بخش‌هایی بگذارند که واقعاً لازم است فرابگیرند. در پایان آموزش یک درس یا یک برنامه نیز استادان و دانشگاه مایل­‌اند میزان دانش، مهارت‌ها و نگرش‌های منتقل شده به‌ دانشجویان را بسنجند. یک هدف آموزشی به‌یکی از دو شکل زیر آغاز می‌شود:

• در پایان (درس، موضوع، فصل، سخنرانی و ...) دانشجو باید بتواند ... .
• برای موفقیت در امتحان بعدی شما باید بتوانید ... .

     آنچه به‌دنبال هر یک از این دو عبارت می‌آید، فهرستی از کارهاست که تسلط به‌‌دانش یا مهارت خاصی را نشان می‌دهد. هر یک از این عبارت‌ها، علاوه بر تعریف کار مورد نظر، و در مواردی تعیین شرایطی که کار باید در آن انجام شود، حاوی یک یا تعدادی کلمات کلیدی کنشی (مثل: نام ‌ببرید، توضیح دهید، محاسبه کنید، برآورد کنید، استنتاج کنید، مدل‌سازی کنید، طراحی کنید، انتخاب کنید، نقد کنید) است. کلمات کنشی هدف باید معرف عمل یا کنش قابل مشاهده‌ای باشند، چیزی که آموزشگر بتواند آن را به‌گونه‌ای در عملکرد دانشجو مشاهده کند.

     تهیۀ اهداف به‌آموزشگر کمک می‌کند تا محتوای درس خود را انتخاب کند و در باره زمان مورد نیاز برای تدریس هر قسمت تصمیم بگیرد. همچنین، جلسات سخنرانی خود را برنامه‌ریزی کند (چه بگوید، چه نشان دهد، چه بپرسد و ...). با اتکا به‌هدف‌ها، آموزشگر می‌تواند تکالیف خارج از کلاس را مشخص و بالاخره، سؤالات امتحانی مناسبی را طراحی کند. اهداف درس به­ ویژه زمانی ارزشمند خواهند بود که به­‌صورت راهنمای نحوۀ امتحان، از ابتدا در اختیار دانشجویان قرار گرفته و سپس، به‌عنوان مبنایی برای طراحی سؤالات امتحانی به‌کار گرفته شوند.

     زمانی‌که ‌تهیه هدف‌ها را آغاز می‌کنیم، به‌­سرعت در می‌یابیم که فعالیت‌های مختلف، به‌سطوح دانش و مهارت‌ متفاوتی نیاز دارند. بدین ترتیب که برخی از کارها را فقط باید به‌خاطر سپرد، در حالی که کارهای دیگر نیاز به درک، مهارت‌های تحلیلی و یا خلاقیت دارند. وجود یک سیستم طبقه‌بندی اهداف یادگیری، مبتنی بر سطح مهارت‌های مورد نیاز از آنها، به‌آموزشگران کمک می‌کند تا از مناسب بودن آموزش ارائه شده و روش‌های آزمودن دانشجویان اطمینان حاصل کنند. مشهورترین طبقه­‌بندی اهداف آموزشی را بلوم و همکارانش ارائه کرده‌­اند. این طبقه‌بندی بعدها مورد بازنگری قرارگرفت. چکیده این طبقه‌بندی را (از سطوح پایین‌تر به عمیق‌تر)، به‌نحو زیر می‌توان بیان کرد:

1. به‌یاد آوردن: آیا دانشجو می‌تواند اطلاعات را به‌خاطر آورد؟
2. درک‌کردن: آیا دانشجو می‌تواند ایده‌ها یا مفاهیم را توضیح دهد؟
3. به‌کاربردن: آیا دانشجو می‌تواند اطلاعات را به‌روشی تازه به‌کارگیرد؟
4. تجزیه کردن: آیا دانشجو می‌تواند بخش‌های مختلف را از هم تشخیص دهد؟
5. ارزیابی کردن: آیا دانشجو می‌تواند یک وضعیت یا تصمیم را توجیه کند؟
6. خلق کردن: آیا دانشجو می‌تواند یک محصول یا ایده جدید را بیافریند؟

     استادان ارائه‌کننده درس‌ها، یا دانشکده و دانشگاه ارائه کننده یک برنامۀ آموزشی، مایل­اند به‌گونه‌ای عملکرد خود را بسنجند. امروزه، در اغلب کشورها مؤسساتی برای ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی ایجاد شده است. مراکز ارزشیابی به‌طور ادواری برنامه‌های آموزشی را ارزیابی و تعیین می­‌کنند، که آیا ملاک‌ها و استانداردهای از پیش تعیین شده را اقناع می‌کنند یا نه. هدف‌ها و دستاوردهای برنامه، از مهم‌ترین ملاک‌هایی هستند که در ارزشیابی‌ها درنظر گرفته می‌شوند.

     هر برنامه آموزش مهندسی دارای اهداف کلی (کلان) است. این اهداف به‌‌هدف‌های کوچک‌تری، به‌نام هدف‌های یادگیری¹ یا هدف‌های رفتاری، تقسیم می‌شوند، که هر یک نتایج مورد انتظار از یک درس یا بخشی از درس را پوشش می‌دهند. آنچه دانشجویان از آموزش یک برنامه کسب می‌کنند، دستاورد است. در مقایسه هدف‌ها و دستاوردهای آموزش چنین می‌توان گفت که هدف آن چیزی است که مایلیم آموخته شود و دستاورد تغییر رفتاری است که در اثر آموزش در دانشجو ایجاد می‌شود. دستاوردهای برنامه² در واقع، دانش‌ها، مهارت‌ها و نگرش‌های کسب شده دانش‌آموختگان است، که به­‌عنوان شواهدی برای اندازه‌گیری میزان دستیابی به ‌هدف‌های آموزشی برنامه به‌کارمی‌روند. یک برنامه‌ آموزش مهندسی، که به‌­دنبال کسب گواهی ارزشیابی است، باید دستاوردهای برنامه را تهیه کند، روشی برای ارزیابی دستاوردها داشته باشد، دستاوردها را ارزیابی کند و نشان دهد که نتایج فرایند ارزیابی برای توسعه و بهبود برنامه ‌به‌کار گرفته شده است.  

     در محیط‌های آموزشی سنتی بسیاری از تصمیمات به­‌صورت غیررسمی گرفته می­‌شوند و سپس، استادان آنها را، اغلب به­‌طور شفاهی، به‌دانشجویان منتقل می‌کنند. هرچه دانشجویان بیشتر بدانند که چه انتظاری از آنها داریم و تمرین بیشتری برای این انتظارات داشته باشند، شانس دستیابی آنها به‌‌توانایی‌های مورد نظر بیشتر می‌شود. از این رو، بهتر آن است که در آغاز هر نیمسال هدف‌های یادگیری درس به‌دانشجویان عرضه و تکالیف درس و سؤال‌های امتحانی نیز بر مبنای این هدف‌ها تنظیم شود. هدف‌های ‌یادگیری از سه نظر مفید هستند:

• توضیح دادن به‌ دانشجو، که به‌طور دقیق از او چه می‌خواهیم؛
• ایجاد آرمانی برای دانشجو، که به­ منظور رسیدن به‌آن تلاش کند؛
• برقراری مبنایی برای ارزیابی میزان یادگیری دانشجو  و درجۀ موفقیت تدریس استاد.

     تهیه هدف‌های یادگیری درس، و دستاوردهای یک برنامۀ آموزشی، کاری تخصصی است. علاقمندان به‌آگاهی بیشتر از نحوۀ تهیۀ هدف‌ها و دستاوردها می‌توانند به‌منابع متعددی که در این زمینه وجود دارد، از جمله مقالۀ «تدارک هدف‌ها و دستاورد‌های آموزش مهندسی» (پیوست)، مراجعه نمایند. 

ح. م.، اردیبهشت 1394

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.