پس از آنکه ارائه درسی به‌ما محول شد و اطلاعات اولیه در مورد سابقۀ تدریس آنرا به‌دست آوردیم، کلیدی‌ترین اقدام تهیۀ هدف‌های ‌یادگیری درس است. هدف‌های یادگیری همۀ آن چیزیست که مایلیم دانشجویان بعد از پایان موفقیت‌آمیز درس بدانند یا قادر به‌انجام آن باشند. هدف‌ها مبنای کار استاد برای انتخاب منابع درسی، تعیین روش‌های تدریس و یادگیری و بالاخره انتخاب روش‌های ارزیابی دستاوردهای دانشجویان است. دانشجویان نیز با استفاده از هدف‌های درس می‌توانند یادگیری خود را سامان دهند.

     در طراحی‌درس جدید، یا بازنگری یک درس موجود، باید عواملی چون مطالبی که باید تدریس شوند، بهترین روش تدریس آنها و نحوۀ کسب اطمینان از یادگیری آنها، مورد توجه قرارگیرد. بسیاری از اساتید مایلند در حین تدریس هر آنچه را که می‌دانند به‌دانشجویان منتقل کنند ولی به‌طور معمول فرصت کافی برای این‌کار ندارند. یکی از مشکل‌ترین مراحل در طراحی یک درس تصمیم‌گیری در مورد مطالبی است که می‌توانند حذف شوند، تا درس قابل اجرا گردد. در هر برنامه‌ریزی درسی، باید بر آنچه می‌خواهید دانشجویان یاد بگیرند، تأکید کنید. به‌این معنی که، به‌عوض تمرکز به‌روی مطالبی که مایلید تدریس کنید، به‌هدف‌هایی متمرکز شوید که مایلید دانشجویان بعد از اتمام موفقیت‌آمیز درس، به‌آنها دست یابند. به‌این منظور باید از خود بپرسید که چه دانش‌ها، مهارت‌ها و نگرش‌هایی را مایلید دانشجویان کسب کنند؟ برنامه‌ریزی موفق، اصولی را به‌کار می‌گیرد که میزان یادگیری و توسعۀ فکری دانشجویان را افزایش دهد. در این رابطه مطالب مختلفی به‌ذهن شما خواهد رسید. چگونه فرصت‌هایی را برای یادگیری فعال و مشارکتی جهت دانشجویان ایجاد کنید؟ چگونه مطالب را ساماندهی کرده و به‌آنها منتقل کنید؟ یک حجم کاری متعادل کدامست؟ و بالاخره، چگونه شما و دانشجویان پیشرفت تحصیلی را رصد خواهید کرد؟ طراحی یک درس جدید یا بازنگری یک درس موجود باید توجه به اصول تثبیت‌شده، انجام شود. به‌این منظور نکات زیر را درنظر داشته باشید:

• به‌کارگیری تنوعی از روش‌های تدریس؛
• استفاده از فناوری‌های نوین، برای افزایش یادگیری؛
• ایجاد فرصت‌هایی برای مشارکت و بیان نظرات دانشجویان؛
• ترغیب دانشجویان به شناسایی نیازهای خود؛
• عرضۀ راه‌های مختلفی به‌دانشجویان، برای نشان دادن شایستگی‌هایشان.

و بالاخره، باید عناصر مختلف درس را با هم هماهنگ کرد. به‌این منظور، ترتیبی بدهید که هدف‌های یادگیری، فعالیت‌های تدریس و روش‌های آزمودن دانشجویان هماهنگ بوده و یکدیگر را تقویت کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که وقتی بین آنچه آموزشگر مایل است تدریس کند، با آنچه واقعا ارائه می‌کند، و آنچه را که می‌آزماید، سازگاری وجود داشته باشد، یادگیری دانشجویان افزایش می‌یابد. برای طراحی یک ‌درس جدید، یا بازنگری یک درس موجود، معمولا مراحل هفت‌گانه زیر طی می‌‌‌شود:

1. گردآوری اطلاعات: از اولین اقدامات در طراحی یک درس جدید، یا بازنگری یک درس موجود، گردآوری کلیۀ اطلاعات موجود در بارۀ آن است. این اطلاعات را به‌صورت‌های زیر می‌توان کسب کرد.

• مشورت با همکاران. وقتی که برای تدریس اول بار یک درس آماده می‌شوید با اساتیدی که قبلا آنرا تدریس کرده‌اند مشورت کنید.
• اجراهای دیگر. وقتی یک درس جدید را طراحی می‌کنید، کتاب‌های درسی و نحوۀ تدریس آنرا در دانشگاه‌های کشورهای دیگر، بررسی کنید.
• جایگاه درس. به‌نحوۀ قرارگیری درس در داخل برنامۀ آموزشی و توالی آن توجه کنید. ‌پیش‌نیاز‌های درس و درس‌هایی که این درس پیش‌نیاز آن خواهد بود را درنظر بگیرید.
• بازنگری درس. وقتی که درسی را که پیشتر تدریس کرده‌اید بازنگری می‌کنید، تمام مطالب قدیمی خود را بازبینی کنید.
• ویژگی‌های دانشجویان. وقتی در مورد یک درس برنامه‌ریزی می‌کنید، دانشجویان درس را درنظر داشته، و مشخص کنید که با چه سطح دانش، مهارت و نگرشی درس را آغاز خواهند کرد؟
• محدودیت‌های درس. در زمان طراحی درس از خود بپرسید که چه تعداد ساعت برای تدریس در اختیار خواهید داشت؟ چه تعداد دانشجو در این درس ثبت‌نام خواهند کرد؟

2. تعیین هدف‌های درس: یادگیری مستلزم تغییر در رفتار است. در اثر گذراندن این درس دانشجویان چه تغییری خواهند کرد و چه یاد خواهند گرفت؟ با توجه به‌انتظاراتی که از دانشجویان دارید، پیش‌نویس هدف‌ها را تهیه کنید. با تهیۀ پیش‌نویس هدف‌های یادگیری مشخص می‌کنید که چه انتظار دارید که دانشجویان، در اثر گذراندن این درس بدانند یا قادر به‌انجام آن باشند. تهیۀ هدف‌های درس امری تخصصی است. روش تهیۀ هدف‌های درس‌، به‌تفصیل در فصل 3 کتاب نوآوری در آموزش مهندسی، انتشارات دانشگاه تهران، آمده است.

3. انتخاب محتوی درس: سرفصل‌ها و محتوی درس با توجه به‌هدف‌های درنظرگرفته شده برای آن، تهیه می‌شود. در کشور ما، در چند دهۀ گذشته، سرفصل‌های درس‌ها به‌صورت متمرکز تهیه می‌شده است. در سال‌های اخیر اختیاراتی به‌دانشگاه‌ها برای بازنگری در محتوای دروس و یا طراحی درس‌های جدید، داده شده است. در صورتی که قرار است درس جدیدی را طراحی کنید، هر آنچه را که فکر می‌کنید باید در این درس بیاید، فهرست کنید. سپس این فهرست اولیۀ از موضوعات را مرور کرده و مطالب اضافی را حذف کنید. از یک دیدگاه، مطالب یا موضوعات درس را می‌توان به‌ سه گروه تقسیم کرد. مطالب پایه، که همۀ دانشجویان باید آنها را بیاموزند؛ مطالب تجویز شده که توسط دانشجویانی که دنبال دانش گسترده‌تری از مطلب هستند، یادگرفته می‌شود؛ و مطالب اختیاری که توسط دانشجویانی که دارای علایق یا استعداد خاص هستند، فراگرفته می‌شود. جلسات درس و امتحانات باید بر موضوعات پایه تمرکز داشته باشند. مطالب مربوط به‌دو دستۀ دیگر در کلاس‌های فوق‌العاده یا به‌صورت مطالب تکمیلی و اضافی، عرضه شوند. تعداد موضوعات انتخاب شده برای درس باید مناسب باشد. طراحان با تجربه، پیشنهاد می‌کنند که برای یک درس مقدماتی، که در یک نیمسال عرضه می‌شود، حدود 4 تا 7 عنوان یا موضوع انتخاب شود. در انتخاب مطالب برای درس باید ملاک‌های زیر را نیز مورد توجه قرار داد:

• همراستا با با هدف‌های یادگیری درس باشد.
• در رشتۀ مورد نظر دارای اهمیت باشد.
• مستدل و متکی یا مرتبط با پژوهش‌ها باشد.
• ارتباط بین مفاهیم را نشان دهد.
• تکرار دانش و مهارت‌های قبلی دانشجویان نباشد.

4. توالی مطالب درس: ترتیبی منطقی برای محتوی مطالب درسی در نظر بگیرید. محتوای کل درس و مطالب هر بخش آن باید از ساختار مشخصی برخوردار باشد. در کنار هم قراردادن بدون ارتباط منطقی مطالب، جذابیت آنها را کاهش داده و یادگیری آنها را مشکل‌ می‌کند.

5. طراحی جلسات درس: به‌دنبال طراحی ساختار کلی درس، باید در مورد تک تک جلسات نیز برنامه‌ریزی کنید. وقتی که خود را برای یک جلسۀ درس (سخنرانی، حل‌تمرین یا کار آزمایشگاهی) آماده می‌کنید باید سه نکته را درنظر داشته باشید. هدف‌ چیست، و مایلید دانشجویان در آن جلسه چه یاد بگیرند؟ چگونه و با چه فعالیت‌هایی دانشجویان را در طی فرایند یادگیری هدایت خواهید نمود؟ و بالاخره، وقت کلاس را چگونه تنظیم خواهید کرد، که به‌هدف موردنظر برسید؟در یک سخنرانی، متوسط زمان تمرکز دانشجویان 15 تا 20 دقیقه است. در نتیجه استاد باید جریان سخنرانی یا حل تمرین را هر 15 تا 20 دقیقه یکبار قطع کرده و برای مدتی کوتاه هم که شده به‌یک فعالیت دیگر بپردازد. برآورد دقیق زمان فعالیت‌ها مشکل است، زیرا اغلب آنچه در عمل در کلاس اتفاق می‌افتد فراتر از زمان برآورد شده توسط استاد برای آن فعالیت است. به‌عنوان مثال، زمان واقعی یک فعالیت گروهی در کلاس اغلب 50% بیشتر از آن چیزیست که برای آن در نظر گرفته شده است. باید توجه داشت که هر چه زمان بیشتری را صرف یک موضوع بکنید دانشجویان اهمیت آنرا بیشتر دانسته و در زمان آمادگی برای امتحان وقت بیشتری را صرف یادگیری آن می‌کنند.

6. انتخاب منابع درس: منابع یک درس متنوع بوده و به‌صورت‌های مختلفی عرضه می‌شود. مطالب درسی می‌تواند توسط رسانه‌هایی چون کتاب درسی، جزوۀ درسی، مجموعه‌ای از مقالات، بریدۀ مطالب گردآوری شده از منابع مختلف، پاورپوینت و نسخۀ کاغذی آن، مطالب دیداری و شنیداری دیگر و منابع الکترونیکی و برخط، عرضه گردد. کتاب درسی و منابعی را انتخاب کنید که دستاوردهای یادگیری درس را منعکس کنند. علاوه بر آن منابعی را انتخاب کنید که به‌محتوی آنها اعتقاد دارید. دانشجویان از اینکه استاد به‌طور مرتب تکرار کند که با بخشی از مطالب کتاب درسی موافق نیست، احساس خوبی ندارند. برای ارائۀ نظرات دیگر، می‌توانید مقالات یا منابع تکمیلی را به‌دانشجویان معرفی کنید. در صورتی که کتاب دارای لغزش‌هایی است، آنها را در یک برگه گردآوری و به‌دانشجویان بدهید. در انتخاب مطالب خواندنی حجم کار دانشجویان را درنظر بگیرید. بسیاری از دانشگاه‌ها انتظار دارند که دانشجویان برای هر ساعت کلاس دو تا سه ساعت مطالعه و کار خارج از کلاس داشته باشند. در نتیجه، برای یک دانشجوی تمام‌وقت که به‌عنوان مثال 15 ساعت کلاس در هفته دارد، باید 30 تا 40 ساعت در هفته را نیز به‌مطالعه، انجام تکالیف، حل مسائل، انجام پروژ‌ه‌ها، و مانند آن بپردازد.

7. تهیۀ راهنمای درس: راهنمای درس، یا طرح درس، مجموعه مطالبی است که اطلاعاتی را در مورد موضوع درس، آنچه دانشجویان یاد خواهند گرفت و روش‌هایی که با آن ارزیابی خواهند شد، در اختیار دانشجویان قرارمی‌دهد. نسخه‌ای از راهنمای درس معمولا در جلسۀ اول کلاس به‌دانشجویان داده شده و یا در وب‌گاه درس آگهی می‌شود. اطلاعات تکمیلی در مورد طراحی تدریس را می‌توان از منابع متعددی که در این زمینه وجود دارد، از جمله فصل دوم کتاب نوآوری در آموزش مهندسی، انتشارات دانشگاه تهران، به‌دست آورد.

ح. م.، شهریور 1394

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.