آموزش عالی ایران در طول چند دهه گذشته سال‌های پر فراز و نشیبی را پشت سر گذارده است. در طول دهه هشتاد شمسی تعداد دانشجوبان آموزش عالی کشور به‌سرعت افزایش یافت. در طی این مدت متوسط نرخ رشد سالیانه دانشجویان کشور 8/9% بوده است. در همین مدت، رشد تعداد دانشجویان در گروه فنی و مهندسی به‌مراتب بیشتر و سالیانه 4/13% بوده است. حاصل این امر افزایش سهم دانشجویان مهندسی در آموزش عالی بوده است. در سال تحصیلی 81-80، حدود 23% دانشجویان کشور در گروه فنی و مهندسی به‌تحصیل اشتغال داشته‌اند. این در حالی است که این تعداد در سال 92-91 به میزان 33% افزایش یافته است.

     بر طبق آماری که در سال 2015 میلادی منتشر شده است ایران پس از روسیه و آمریکا سومین کشور از نظر تعداد دانش‌آموختگان مهندسی بوده است.

1. روسیه با 146 میلیون جمعیت 454436 دانش‌آموخته مهندسی
2. آمریکا با 322 میلیون جمعیت 237826 دانش‌آموخته مهندسی
3. ایران با 79 میلیون جمعیت  233695 دانش‌آموخته مهندسی
4. ژاپن با 128 میلیون جمعیت 168214 دانش‌آموخته مهندسی

آموزش عالی در ایران توسط مراکز مختلفی عرضه می‌شود. در سال تحصیلی 94-93 درصد توزیع دانشجویان در زیرنظام‌های دانشگاهی مختلف به‌نحو زیر بوده است:

• دانشگاه آزاد اسلامی  36%
• دانشگاه جامع علمی کاربردی 17%
• دانشگاه پیام نور 3/16%
• وزارت علوم و آموزش عالی 6/13%
• مراکز غیردولتی غیرانتفاعی 6/8%
• دانشگاه فنی و حرفه‌ای 8/3%
• وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی 7/3%
• دانشگاه فرهنگیان 3/1%
• سایر دستگاه‌ها 5/.%

همانگونه که دیده می‌شود وزارت علوم و آموزش عالی، که آموزش رایگان را ارائه می‌دهد، تنها کمتر از 14% دانشجویان کشور را تحت پوشش دارد.

     در سال‌های اخیر، و با گذر تدریجی حباب جمعیتی دهه‌های اخیر از مانع کنکور، تعداد متقاضیان این آزمون از سال 1382 به‌تدریج کاهش یافت. به‌نحوی که تعداد داوطلبان کنکور سراسری سال 94، مانند چند سال‌ قبل از خود، کاهش داشت و 6/14% کمتر از سال 93 بوده است. کاهش تدریجی تعداد داوطلبان کنکور سراسری، خود به‌خود هدف حذف کنکور را قابل دسترس‌تر کرده است.

     آزمون کنکور در ایران در چند گروه مختلف (علوم ریاضی و فنی، علوم تجربی، علوم انسانی، زبان‌های خارجی و هنر) برگزار می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تغییر تعداد داوطلبان کنکور در همه گروه‌ها یکسان نبوده است. به‌عنوان مثال، در طی پنج سال، یعنی در فاصله سال‌های 1390 تا 1394 تعداد شرکت‌کنندگان کنکور در گروه ریاضی و فنی از 260873 نفر به‌تدریج کاهش یافته و به 181846 نفر رسیده است. این در حالی است که تعداد شرکت‌کنندگان گروه علوم تجربی در همین مدت از 451028 به 498822 افزایش یافته است. علل مختلفی را برای کاهش داوطلبان فنی و مهندسی کنکور می‌توان تصور کرد:

• گسترش کمّی بی‌رویه آموزش مهندسی به‌ویژه در در دانشگاه‌های پیام‌ نور و آزاد
• آمارهای سال‌های اخیر در مورد میزان بالای بیکاری دانش‌آموختگان فنی و مهندسی
• افزایش جاذبه رشته‌های گروه پزشکی، به‌ویژه پس از معرفی طرح پزشک خانواده
•  ...

پدیده کاهش اقبال دانش‌آموزان به‌تحصیل در رشته‌های فنی و مهندسی در کشورهای غربی نیز، در یکی دو دهه قبل خود‌نمایی کرد. تا حدی که فرهنگستان مهندسی آمریکا پیشنهادات خود را برای برون رفت از این مشکل، در سال‌های آغازین قرن میلادی حاضر به‌صورت‌های مختلف، از جمله در کتابی تحت عنوان "آموزش مهندسی از کودکستان تا کلاس دوازده"، منتشر نمود.

     روند کاهشی متقاضیان کنکور در ایران، به‌ویژه متقاضیان گروه فنی و مهندسی، می‌تواند هشداری برای مراکز آموزش مهندسی کشور باشد. پدیده صندلی‌های خالی، که در سال‌های اخیر در چند دانشگاه خودنمایی کرده است، می‌رود تا به‌تدریج در دیگر مراکز آموزش عالی مهندسی نیز خود را به‌صورتی نشان دهد. اقبال کمتر به‌آموزش مهندسی، در کنار افزایش صندلی خالی در گروهی از دانشگاه‌ها، با کاهش میزان نام‌نویسی دانشجویان نخبه در دانشگاه‌های برتر همراه خواهد بود. در فردایی نه‌چندان دور دانش‌آموزان و والدین آنها به‌تدریج امکان انتخاب بیشتری خواهند داشت. در چنین شرایطی دو عامل کیفیت بهتر آموزش‌های ارائه شده و هزینه کمتر آن آموزش‌ها، جزو اولویت‌هایی خواهند بود که مورد توجه قرار خواهند گرفت. نظر به‌اینکه در حال حاضر، در صد به‌نسبت کمی از آموزش مهندسی کشور به‌صورت رایگان عرضه می‌شود، نقش کیفیت آموزش در انتخاب متقاضیان پررنگ‌تر خواهد بود. در چنین فردایی، بیشتر متقاضیان تحصیلات دانشگاهی مهندسی مراکزی را برای ادامه تحصیل انتخاب خواهند کرد که آینده کاری بهتری را برای آنها رقم بزند. و در همین راستا به‌دنبال مراکزی خواهند بود که به‌گونه‌ای کیفیت آموزش‌های ارائه شده در آنها مورد تأیید قرار گرفته باشد.

     به‌نظر می‌رسد که زمان آن فرا رسیده است که برنامه‌ریزان و مدیران مراکز عرضه‌کننده آموزش عالی مهندسی کشور به‌دنبال ایجاد جاذبه‌هایی در خور برای آموزش‌های ارائه شده خود باشند. یکی از در دسترس‌ترین این جاذبه‌ها گذر موفقیت‌آمیز از فرایند ارزشیابی است، که برنامه‌های آموزشی را در مقایسه با استانداردهای مورد قبول جهانی ارزیابی می‌کند. چنین به‌نظر می‌رسد که مراکزی که این فرصت را از دست بدهند به‌تدریج با مشکلات متعددی، از جمله افزایش پدیده صندلی‌های خالی، و یا متقاضیان با پیشینه علمی ضعیف‌تر، روبرو خواهند بود.

ح. م.، بهمن 1394

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.