جمعیت جهان از 2 میلیارد نفر در سال 1930 میلادی به 4 میلیارد در سال 1975، 6 میلیارد در سال 2000 و بیش از 7 میلیارد در سال 2015 رسید. در سال 1800 میلادی تنها 2 درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کردند. این رقم در سال 1950 به 30 درصد و هم‌اکنون به بیش از 50 درصد رسیده است. پیش‌بینی شده که تا سال 1400 شمسی، حدود 70 درصد جمعیت ایران در شهرها زندگی کنند. زندگی شهری مشکلاتی چون آلودگی آب و هوا، تولید زیاد و متمرکز فاضلاب و پسماندها، مصرف فزاینده انرژی، تخریب محیط‌ زیست و جانداران و مانند آنرا به همراه داشته است.

     در گذشته، بشر به‌طور غریزی دریافته بود که رمز بقایش در هماهنگی با طبیعت است. در دهه‌های اخیر، و با گسترش روزافزون توانایی انسان در ساختن ابزارهای جدید، تعادل زیست‌محیطی به‌زیان طبیعت به‌هم خورد و دو پدیدۀ رشد جمعیت و انقلاب صنعتی، موجب بهره‌برداری بیشتر از طبیعت شدند.  به‌این ترتیب، بشر دریافت که برای توسعه‌ای که به‌دست آورده، باید هزینۀ زیادی را پرداخت کند.

    توسعۀ پایدار¹ در واقع نوعی از  توسعه است که بتواند نیازهای کنونی را تأمین کند، بدون آنکه توانایی نسل‌های آینده را در برآوردن نیازهایشان، به‌مخاطره اندازد. کمیسیون جهانی محیط‌زیست، توسعۀ پایدار را فرایند تغییر در استفاده از منابع، هدایت سرمایه‌گذاری‌ها، سمت‌گیری رشد فناوری و فعالیت‌های دیگری می‌داند، که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد. با توجه به تعاریف مذکور معلوم می‌شود که تعریف واحدی از توسعه پایدار در دست نیست و شاید بتوان این مفهوم را چشم‌اندازی در حال تکوین دانست. مفهوم جدید توسعۀ پایدار کلی‌نگر است و همۀ ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و دیگر نیازهای بشری را در بر می‌گیرد. از آنجا که توسعۀ پایدار به‌برقراری مساوات بین نسل‌های کنونی و آینده معتقد است، می‌توان آنرا به‌عنوان یک اصل اخلاقی نیز در نظر گرفت. سازمان ملل متحد، دهه‌ای را که از سال 2005 میلادی آغاز شد را دهۀ آموزش برای توسعۀ پایدار، نامگذاری کرد.

    مفهوم توسعۀ پایدار را می‌توان به سه مؤلفه: پایداری زیست‌محیطی، پایداری اقتصادی و پایداری اجتماعی- فرهنگی، تجزیه کرد. محل تلاقی و هم‌پوشانی این سه مؤلفه، شرایطی است که در آن توسعۀ پایدار محقق می‌شود.    

•  پایداری زیست‌محیطی: پایداری زیست‌محیطی مبتنی بر این اصل است که بهره‌برداری از زمین باید به‌گونه ای صورت گیرد که استفاده از آن برای نسل‌های آینده نیز میسر باشد. از این دیدگاه، فعالیت‌های انسانی، زمانی پایدار است که بدون کاهش منابع یا تحلیل محیط طبیعی، اجرا شود. از این‌رو، استفاده از منابع طبیعی باید با توجه به‌ظرفیت و قابلیت تجدید‌پذیری آنها باشد. توسعۀ پایدار زیست‌محیطی بر کاهش استفاده از منابع طبیعی تجدید‌ناپذیر، جلوگیری از هدر رفتن منابع انرژی، کاهش تولید پسماندها و استفاده مجدد و بازیافت آنها، استفادۀ از مواد قابل بازگشت به‌طبیعت و کاستن از تولید آلودگی‌ها در صنایع و کشاورزی، تأکید دارد. هدف اصلی پایداری زیست‌محیطی، جلوگیری از تخریب و تحلیل شرایط زیست‌محیطی است.

• پایداری اجتماعی: هدف توسعۀ پایدار نوعی توسعه همه جانبه است و این هدف بدون توسعۀ اجتماعی دست‌یافتنی نیست. توسعۀ اجتماعی بر اهدافی چون هویت فرهنگی، همبستگی اجتماعی، توسعۀ سازماندهی، مشارکت شهروندان و توانمند‌سازی انسان‌ها، تأکید دارد. در سال‌های اخیر به‌صورت مشخص پذیرفته‌شده که دگرگونی اجتماعی و حرکت به‌سوی شرایط مطلوب نمی‌تواند و نباید به‌بهای قربانی شدن فرهنگ‌ها و ارزش‌های اجتماعی، به‌دست آید. در مقابل، این روند با ارج‌گذاری به‌فرهنگ ملت‌ها، به‌سرانجام خواهد رسید. دستیابی به‌توسعۀ پایدار بدون مشارکت فعال و مؤثر جامعه میسر نیست. این مشارکت نیز از راه ایجاد، تقویت و توانمندسازی نهادهای مدنی صورت می‌پذیرد.
• پایداری اقتصادی: پایداری اقتصادی به‌معنای حفظ و ارتقای وضعیت کنونی اقتصادی است، بدون آنکه منابع طبیعی تخریب شوند. فعالیت‌های اقتصادی هم باید موجب رشد جامعه شود و هم با عدالت و کارایی همراه باشد.

     مهندسان، صرفنظر از اینکه شهروند چه کشوری باشند، عضوی از جامعۀ جهانی و ساکن یک سیارۀ به‌شدت آسیب‌پذیر‌اند. لازم نیست مسافت زیادی را طی کنیم تا بتوانیم مثال‌هایی از مصرف نادرست و بی‌رویۀ انرژی‌های تجدید‌ناپذیر، پل‌ها یا دیگر سازه‌های فرو ریخته یا آلودگی زمین، آب و هوا را ببینیم. رشد سریع جمعیت جهان، گرم شدن زمین و بحران‌های ناشی از تبادل سریع کالاها، اطلاعات و بیماری‌ها، می‌تواند در طول عمر حرفه‌ای‌، بر ما تأثیر بگذارد. اگر منصف باشیم، حداقل علت بخشی از این نابسامانی‌ها را باید در فعالیت‌های مهندسی نادرست بیابیم. هدف یک مهندس باید استفادۀ بهینه و اخلاقی از منابع طبیعی، که اغلب تجدید‌ناپذیرند، باشد. خوشبختانه، جوامع امروزی به‌دنبال حل این مشکلات بوده و به‌تقریب در همۀ موارد مهندسان بخش غیر‌قابل انکاری از راه‌حل‌های متصور، هستند.  

     توجه به‌توسعۀ پایدار از اوایل دهۀ هفتاد سده گذشته میلادی آغاز شد. توسعه پایدار، که در حقیقت راه حلی برای معمای توسعه در شرایط سال‌های پایانی سدۀ بیستم بود، امروزه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های سدۀ جدید تبدیل شده است. در سال 1992 دستور کاری در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌تصویب رسید که بعدها به «‌دستور کار 21» معروف شد. در این دستورکار، بر‌ مواردی چون تغییر الگوی مصرف، تأمین نیازهای اساسی ملل فقیر، کاستن از مواد زائد، استفاده بهینه‌تر از مواد و لزوم حفاظت از محیط زیست کوه‌ها، دریاها و جنگل‌ها تأکید شده است.

     رهبران جهان در اجلاس هزاره ملل متحد در سپتامبر 2000 میلادی در مورد مجموعه‌ای از هدف‌های قابل دسترسی در زمانی محدود و مشخص، توافق کردند. این مصوبه، که اهداف توسعه هزاره نام گرفت، در واقع هشت هدف مشترک است که قرار شد تا سال 2015 محقق شوند. پس از پایان این دوره، یعنی در سال 2015، اهداف توسعه پایدار 2030 جایگزین اهداف توسعۀ هزاره گردید. بر اساس این مصوبه، که «دگرگون ساختن جهان ما: دستور کار 2030 برای توسعه پایدار» نام گرفت، قرار شد در فاصلۀ سال‌های 2015 تا 2030، کلیۀ کشورهای عضو سازمان ملل تلاش نمایند که به‌اهداف وشاخص‌های توسعۀ پایدار، با همکاری و تعامل یکدیگر در سه سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی دست یابند. بر طبق این مصوبه، توسعۀ پایدار توسعه‌ای است که نیاز فعلی جوامع، را بدون خدشه وارد کردن به‌توانایی‌های نسل‌های آتی در تأمین نیازهایشان، تأمین نموده و به‌فرصت‌هایی که برای روشن کردن دورۀ جدیدی از تحول در جهت تغییر اساسی جهانی دلالت داشته باشد، تأکید نماید. سازمان ملل متحد، برای رسیدن به اهداف توسعۀ پایدار، ۱۷ هدف کلان و 169 هدف ویژه را تعیین و تصویب نموده که کلیه سازمان‌های تخصصی بین‌المللی وابسته، همچون یونسکو موظف و متعهد می‌باشند که راهبرد میان‌مدت و  بلند‌مدت خود را بر اساس آنها تنظیم نمایند (پیوست). این اهداف عبارتند از:

۱- پایان دادن به فقر

۲- پایان دادن به کرسنگی

۳- زندگی سالم و ارتقاء رفاه

۴- آموزش باکیفیت

۵- برابری جنسیتی

۶- در دسترس بودن آب سالم و فاضلاب

۷- دسترسی به انرژی پاک و مقرون به‌صرفه

۸- رشد اقتصادی پایدار و کار شایسته

۹- ارتقاء زیرساخت‌های تاب‌آور و صنعتی فراگیر

۱۰- کاهش نابرابری

۱۱- شهرها و جوامع پایدار و تاب‌آور

۱۲- الگوی تولید و مصرف پایدار

۱۳- اقدامات جهت مبارزه با تغییرات اقلیم

۱۴- استفاده پایدار از اقیانوس و دریا‌ها

۱۵- ارتقای اکوسیستم و جلوگیری از بین رفتن تنوع زیستی

۱۶- جامعۀ پایدار و صلح آمیز

۱۷- احیای مشارکت جهانی برای توسعه پایدار

     کشور ایران، به‌عنوان یکی از اعضای سازمان ملل متحد، از مصوبات این ارگان بین‌المللی پیروی می‌کند. در همین رابطه در سال 1372 اساسنامۀ «کمیتۀ ملی توسعۀ پایدار ایران» در شورای محیط‌‌زیست به‌تصویب رسید. در اساسنامۀ این کمیته آمده است که: «به‌منظور سیاست‌گذاری و هماهنگی برنامه‌های توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و زیست‌محیطی و دستاوردهای اجلاس ریو در سال 1992؛ کمیته‌ای تحت عنوان توسعۀ پایدار با عضویت نمایندگان وزارتخانه‌های مسکن و شهرسازی، جهاد کشاورزی، نیرو، امور خارجه، فرهنگ و آموزش عالی، نفت، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، سازمان حفاظت از محیط‌زیست و یک عضو دیگر، زیر نظر سازمان محیط‌زیست تشکیل و دبیرخانۀ آن در سازمان محیط‌زیست‌ مستقر شد».

     در عصری که توسعه پایدار به‌عنوان راهنمای عمل کشورهای مختلف انتخاب شده است، نقش برجستۀ آموزش مهندسی در این فرایند هرچه بیشتر مشخص می‌شود. مدیران، برنامه‌ریزان و مدرسان آموزش مهندسی باید با بازنگری برنامه‌های آموزشی، دانشجویان مهندسی را با مبانی توسعه پایدار، و نقش مثبت و منفی که مهندسان می‌توانند در این زمینه داشته باشند، آشنا نمایند.                                                                                                                                            

ح. م.، اسفند 1394

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.

                                                                                                                      _______________________