از دیرباز ضرورت حضور دانشجویان در کلاس‌های درس دانشگاه، و جلسات فعالیت آزمایشگاهی و حل مسئله، مورد تأکید قرار گرفته است. این روزها بسیاری از استادان از غیبت دانشجویان در کلاس گله دارند و اغلب به‌دنبال پاسخ به‌این پرسش هستند که دلیل غیبت دانشجویان چیست. پژوهش‌های مختلفی در این زمینه در کشورهای مختلف صورت گرفته است. در یک پژوهش، که نظرسنجی‌های صورت گرفته در آمریکای شمالی را بازتاب می‌دهد1، عوامل تأثیرگذار بر شرکت یا غیبت دانشجویان، به‌نحو زیر فهرست شده‌اند: دانشجویان با معدل بالاتر، احتمال کمتری دارد که غیبت کنند. کلاسی را که دانشجو به‌میل خود انتخاب کرده باشد، کمتر غیبت می‌کند. احتمال اینکه دانشجویان یک کلاس بزرگتر (پر جمعیت‌تر) را از دست بدهند بیشتر است. دانشجویان رشته‌های‌ فنی، کمتر از علوم انسانی و اجتماعی، غیبت می‌کنند، مگر اینکه مدرس نقشی داشته باشد. و بالاخره، سیاست‌های حضور و غیاب مراکز آموزشی، عامل شرکت دانشجویان است. در همین بررسی،  براساس نظرسنجی، دلایل حضور یا عدم حضور دانشجویان در کلاس (به‌ترتیب کاهش اهمیت)، در زیر فهرست شده است:

الف) دلایل حضور دانشجو در کلاس درس:

• اعتقاد دانشجو به‌شرکت در کلاس (با غیبت احساس گناه می‌کنم)
• توجه استاد به حضور من در کلاس (و این امری مثبت برای موفقیت من است)
• تأثیر غیبت بیش از یک حد مجاز (این امر بر نمره‌ام تأثیر منفی می‌گذارد)
• علاقه داشتن به موضوع درسی (به علت علاقه‌مندی به‌موضوع در کلاس شرکت می‌کنم)
• علاقه‌مندی به‌پرسش سؤال در کلاس (علاقه‌مندم در کلاس سؤال بپرسم)
• علاقه‌مندی به انجام پروژه‌ها و تکالیف (با توجه به انجام کار در پروژه‌ها و تکلیف‌ها در کلاس شرکت می‌کنیم)

ب) دلایل عدم حضور دانشجو در کلاس درس:

• استاد متوجه نخواهد شد یا اهمیتی نمی‌دهد که من حضور دارم.
• منابع درس را به‌صورتی دیگر نیز می‌توانم به‌دست آورم (کتاب درسی، وب، دستیار آموزشی، یاداشت‌های هم‌کلاسی‌ها).
• احساس خستگی مفرط به‌دلیل دیر خوابیدن شب قبل
• با شرکت در کلاس چیزی یاد نمی‌گیرم چون مطالب درس تکراری است، یا مطالب پیچیده است و استاد به سرعت از آنها می‌گذرد.
• از موضوع این درس خوشم نمی‌آید.
• موضوع درس را دوست دارم ولی مطالب استاد خسته‌کننده است. اگر فرد دیگری این درس را ارائه می‌داد بیشتر شرکت می‌کردم.
• به‌جای شرکت در کلاس، یک تکلیف درسی را انجام دادم یا برای آزمون درس دیگر آماده شدم.
• به جای شرکت در کلاس، می‌خواستم کمی استراحت کنم.
• این اولین، یا آخرین، کلاس روز من است.

بدیهی است که دلایل شرکت یا غیبت دانشجویان ایرانی در کلاس‌های درس دانشگاه، می‌تواند متفاوت باشد. صرف‌نظر از اینکه دانشجویان به‌چه دلایلی در کلاس حضور یافته یا غیبت می‌کنند، ضرورت حضور و غیاب دانشجویان و نحوۀ انجام آن نیز همواره مطرح بوده است. مراکز آموزشی مختلف، روش‌های متفاوتی را برای کنترل حضور و غیاب به کار می‌گیرند. عمده‌ترین این روش‌ها، کنترل توسط استاد درس یا کارشناس آموزش است. در سال‌های اخیر به واسطه نظام یادگیری الکترونیکی و استفاده از آن در برخی کلاس‌‌ها، حضور و غیاب الکترونیکی هم در برخی مراکز، مورد استفاده قرار گرفته است.

     البته در این میان استادانی هم هستند که از حضور و غیاب اجتناب کرده و آنرا امری زائد می‌دانند. از جمله استدلال‌های این گروه این است که چه انتظاری از دانشجویی می‌توان داشت که با فشار حضور و غیاب به‌کلاس آمده، ولی فکرش در جای دیگری است. چنین دانشجویی، در کلاس یا چرت خواهد زد و یا با تلفن همراهش سرگرم خواهد شد. حضور چنین دانشجویانی اثر منفی بر تمرکز و شوق یادگیری دیگر دانشجویان خواهد داشت. استدلال دیگر این استادان این است که حضور و غیاب وقت ارزنده کلاس را تلف می‌کند، ولی مؤثر نیست. اگر اوایل جلسه حضور و غیاب کنیم، برخی از دانشجویان پس از اطمینان از ثبت حضورشان، کلاس را ترک خواهند کرد؛ و اگر این عمل را در انتهای جلسه انجام دهیم، آنهایی که دیر به‌ کلاس آمده‌اند نیز حاضر محسوب خواهند شد.

     از سوی دیگر، استادانی هم هستند که بر حضور و غیاب تأکید دارند، اما با مشارکت دانشجویان، برای این امر سهمی در نمرۀ نهائی دانشجو در درس، ملحوظ می‌دارند. برای این منظور، در اولین جلسه درس، «طرح درس» را به‌دانشجویان عرضه می‌کنند. سپس با دانشجویان در بارۀ سهم حضور و غیاب (از 5% تا 10% نمره نهائی) مشورت می‌کنند و سرانجام این نسبت تعیین می‌شود. برای ثبت حضور و غیاب، در هر جلسه درس از دانشجویان درخواست می‌شود که با دور گرداندن یک برگه، نام خود را در آن فهرست کنند و برگه را در نهایت به‌استاد، تحویل دهند. استاد در 5 دقیقه آخر درس، یک به‌ یک نام‌های ثبت شده بر روی برگه را قرائت می‌کند و از دانشجویان می‌خواهد که پس از ذکر نامشان، حضور خود را اعلام دارند. تجربه نشان داده است که در این رویکرد، دانشجویان ترغیب می‌شوند تا درصدی از نمره نهائی را، با حضور کامل در جلسات درس، به‌دست آورند.

     به‌هرصورت، صرف‌نظر از اینکه با حضور و غیاب دانشجویان مخالف یا موافق باشیم، باید ضوابط دانشگاه را اعمال کنیم. یک راه چاره دیگر، که در اینگونه موارد می‌توان پیشنهاد کرد، انجام حضور و غیاب نامحسوس است. انجام کوئیز (امتحانک‌هایی) که بیش از چند دقیقه زمان نمی‌‌‌برد، هم شرایط یادگیری فعال را در کلاس ایجاد کرده و هم روشی برای کنترل حضور و غیاب است. به‌تجربه ثابت شده است که گرفتن کوییزهای بیشتر، یادگیری را افزایش می‌دهد. برخی از اساتید انجام کوییز‌های متعدد در طول نیمسال را، به‌دلیل آنکه وقت زیادی از کلاس تلف کرده و تصحیح آنها نیز زمان‌بر است، غیرعملی می‌دانند. در این مورد چند راهکار زیر می‌توانند راهگشا باشند:

• الزامی نیست که همۀ کوییزها ارزیابی شده و نمره داده شوند.
• دستیاران آموزشی می‌توانند در ارزیابی کوییز‌ها مشارکت داشته باشند.
• طراحی کوییزها می‌تواند به‌گونه‌ای باشد که پاسخگویی توسط دانشجو و ارزیابی‌ آنها توسط استاد، زیاد زمان‌بر نباشد.
• کوییز ابتدای جلسه می‌تواند در مورد مطالب تدریس شده در جلسه قبل باشد. مثلا: مهم‌ترین مطلبی که در جلسه گذشته فراگرفتید کدامست؟
• کوییز پایان جلسه می‌تواند در مورد مطالب تدریس شدۀ همان جلسه باشد: سه نکته که در این جلسه یاد گرفتید کدامند؟ یا مفاهیمی که در این جلسه مطرح شد، ولی برای شما کاملا روشن نشد، کدامند؟
• ...

     در منابع مختلف تأکید شده است که امتحان تنها باید میزان یادگیری دانشجویان را بسنجد و نتیجه حضور وغیاب نباید تأثیر مستقیم در نمره دانشجویان داشته باشد. البته حضور و غیاب به‌طور غیرمستقیم می‌تواند در ارزیابی دانشجو و نمره وی تأثیر داشته باشد. به‌این ترتیب که، اگر دانشجویی در مورد نمرۀ یک سؤال امتحان اعتراض داشت، با توجه به‌برگۀ حضور و غیاب، می‌توان به‌ او نشان داد که اعتراضش موجه نیست، چون در آن جلسه‌ای که آن موضوع تدریس شده، حضور نداشته است.

     در بسیاری از مراکز آموزشی روال بر این است که اگر دانشجویی بیش از 4 جلسه غیبت داشته باشد باید درس را حذف نماید. آنچه در عمل اغلب اتفاق می‌افتد اینست که استاد درس لیست غایبین بیش از حد مجاز را به‌مسئولین آموزش می‌دهند و آنها بعد از احضار دانشجو و شنیدن دلایل وی، به این نتیجه می‌رسند که اگر استاد موافق باشد می‌توانی کلاس‌ها را ادامه دهی. در این‌حالت اگر استاد این امر را قبول نماید کل مسئله حضور و غیاب و آیین‌نامه آن به‌زیر سؤال می‌رود. و اگر مخالفت نماید دستمایه‌‌ای برای کسب نظرات منفی دانشجو، و حلقۀ دوستان وی را، در نظرخواهی پایان نیمسال خواهد داشت. اگر قرار است قانون اجرا شود، دانشجویی که بیش از 4 جلسه غیبت دارد باید مدارک لازم (پزشکی و معذوریت‌ها) را به مسئولان آموزش دانشکده و دانشگاه ارائه داده و اگر مستندات وی موجه بود اجازه شرکت در ادامه کلاس ها به وی داده شود و به هیچ وجه تصمیم در این باره به استاد محول نگردد.

ح. م. اردیبهشت 1395

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.

______________________________________________________________________

Friedman, Paul, Fred Rodriguez, and Joe McComb. 2001. Why Students Do and Do Not Attend Classes: Myths and Realities. College Teaching 49:4 (Fall 2001): 124-33