..

بازار کار به‌شدت رقابتی کنونی مهندسی، این سؤال را از ابتدای تحصیل برای بسیاری از دانشجویان مطرح می‌کند که جدا از جدیت در خواندن درس‌ها و گرفتن نمرۀ خوب در آنها؛ چه بکنم که در آینده مهندس موفق‌تری باشم؟ یک دوره آموزش کارشناسی مهندسی موفق باید بتواند دانش‌آموختگان خود را برای کار حرفه‌ای آماده نماید. توانایی حرفه‌ای را می‌توان ارتباط پیچیدۀ بین سه مولفۀ دانش، مهارت و نگرش به‌حساب آورد. دستاوردهای یادگیری مجموعه دانش‌ها، مهارت‌ها و نگرش‌هایی است که یک دانش‌آموخته مهندسی فراگرفته و قادر به‌انجام آنها می‌باشد. دستاوردهای یادگیری را می‌توان به سه گروه فردی، جمعی و ساخت محصول، فرایند و سیستم، تقسیم کرد.

• مهارت‌ها و شایستگی‌های فردی و حرفه‌ای: همۀ مهندسان رشته‌های مختلف، از مهارت‌های فردی و جمعی کم و بیش مشابهی استفاده‌ می‌کنند. مهندسان باید توانایی استفاده از سه وجه عمدۀ تفکر مهندسی، علمی و سیستمی، و از نگاهی دیگر تفکر خلاقانه و نقادانه را داشته باشند. علاوه‌بر اینها، مهندسان باید شایستگی‌هایی چون رفتار‌ مناسب و اخلاق حرفه‌ای و هم‌چنین مهارت‌ها و شایستگی‌ برنامه‌ریزی برای کارحرفه‌ای و به‌روزماندن در دنیای پویای مهندسی را داشته باشند. مهندسان همچنین باید دارای خصلت‌های ابتکار و پشتکار، آگاهی از نقاط قوت و ضعف خود، کنجکاوی و یادگیری مداوم، و بالاخره مدیریت زمان باشند.

• مهارت‌های جمعی: این دسته از مهارت‌ها بر کنش‌های جمعی، مثل کار گروهی، رهبری و ارتباطات، متمرکز است. مهارت‌ در کار گروهی و ارتباطات، امری حیاتی برای مهندسان است. کار گروهی متشکل از آشنایی با مواردی چون تشکیل گروه، عضویت در گروه، سرپرستی گروه؛ همراه با برخی مهارت‌های خاص کار گروهی فنی است. ارتباطات نیز متشکل از تنوعی از مهارت‌ها جهت استفاده از چهار رسانۀ رایج شفاهی، کتبی، تصویری و الکترونیک است. امروزه، برقراری ارتباط با ‌یک زبان خارجی نیز جزو مهارت‌های ضروری مهندسان مدرن در‌نظر گرفته می‌شود.

• مهارت‌های ساخت محصول، فرایند و سیستم: این دسته از توانایی‌ها بر شناسایی، طراحی، ساخت و بهره‌برداری از محصولات، فرایند‌ها و سیستم‌ها، در چارچوب‌ اقتصادی و اجتماعی، متمرکز بوده و به‌طور معمول هستۀ اصلی آموزش  یک دورۀ کارشناسی مهندسی را تشکیل می‌دهند.

     مقایسۀ برنامه‌های آموزش مهندسی ایران با ملاک‌های یک آموزش استاندارد نشان می‌دهد که محتوی فنی اغلب این برنامه‌ها کم و بیش مناسب است. این بررسی‌ها نشان می‌دهد که برنامه‌های آموزش مهندسی ایران توجه اصلی خود را بر دانش‌افزایی قرارداده است. این برنامه‌ها بر آموزش علوم مهندسی تأکید داشته و در مقابل به‌مسائلی چون توسعۀ مهارت‌ها و نگرش‌های مورد نیاز برای کار حرفه‌ای، التفات کمتری نشان می‌دهند. این کاستی آموزشی را می‌توان با کمک و برنامه‌ریزی مناسب اساتید مهندسی، تا حد زیادی جبران کرد.

     کسب هرگونه مهارتی با گذراندن یک دورۀ کوتاه یا یک درس حاصل نشده و نیاز به‌تمرین و ممارست در طول زمان دارد. در اینجا، عمده‌ترین توانائی‌‌هایی را که دانشجویان مهندسی باید از ابتدای تحصیل در دانشگاه به‌تدریج در خود تقویت نمایند، یا اقداماتی که می‌توانند در این زمینه انجام دهند، مورد بحث قرار گرفته است. دستیابی به‌هر یک از این مهارت‌ها و اقدامات نیازمند ‌مشارکت استادان و دانشجویان است. آموزشگران ضرورت هر یک از این توانایی‌ها و نحوۀ دستیابی به‌‌آنها را آموزش داده و دانشجویان نیز با تکرار و تمرین آنها، در تمام طول دورۀ کارشناسی، این توانایی‌ها را در خود تقویت و نهادینه می‌نمایند.

1. توسعۀ تفکر خلاق: طراحی اوج فعالیت‌های مهندسی و خلاقیت رکن اصلی طراحی است. انواع مهارت‌های فکری بشر به‌صورت‌های مختلف تعریف شده است. از این میان دو نوع تفکر نقاد و خلاق امروزه بیش از همه مطرح می‌شوند. افراد به‌دو شیوۀ همگرا و واگرا، تفکر می‌کنند. در درس‌های مهندسی، که اغلب نیاز به‌حل مسئله دارند، به‌طور معمول مسائلی طرح می‌شوند که تنها یک پاسخ دارند و حل آنها نیاز به‌تفکر همگرا دارد. به‌زبانی، دانشجویان برای رسیدن به‌پاسخ ‌این‌گونه مسائل، کمتر نیازی به‌تفکر واگرا و خلاقیت داشته و تنها باید از دانش مرتبط با سؤال، و مهارت‌هایی که در حل مسائل پیدا کرده‌اند، استفاده نمایند. ترغیب انگیزه درونی و طرح مسائلی که نیاز به‌تفکر واگرا دارند، دو زمینه‌ای است که آموزشگران می‌توانند به‌توسط آنها خلاقیت را در دانشجویان خود پرورش دهند.                          
2. توانایی کار گروهی: امروزه اغلب فعالیت‌های مهندسی، به‌ویژه در بنگاه‌های بزرگ، به‌صورت گروهی انجام می‌شود. انتخاب گروه و کارگروهی، و به‌زبان دقیق‌تر تیم و کار تیمی، به‌عنوان روشی مؤثر برای ارتقاء کارایی، محیط کار مهندسان را به‌طور اساسی تغییر داده است. در چنین شرایطی مهندسان باید از مهارت‌های کار گروهی، آگاهی داشته باشند. چون مهندسان امروزه بیشتر به‌صورت تیمی کار می‌کنند، پس لازم است تا این مهارت در دوران تحصیل در ایشان تقویت شود. در دانشگاه، فعالیت گروهی می‌تواند برای انجام یک تکلیف درسی، یک فعالیت آزمایشگاهی، و یا مهم‌تر از همه، یک پروژه طراحی، به‌ویژه در قالب پروژه پایانی دورۀ کارشناسی، باشد. درنظرگرفتن فعالیت‌های گروهی در درس‌های مختلف، نقشی است که آموزشگران می‌توانند، در توسعۀ این مهارت در دانشجویان، داشته باشند.                  
3. برقراری ارتباط مؤثر: کار‌گروهی موفق، مستلزم برقراری ارتباط مؤثر است. ارتباط تنها انتقال ایده‌ها و اطلاعات از یک نقطه به‌نقطۀ دیگر نیست. بلکه ارسال اطلاعات و مفاهیم به‌گونه‌ای است که مخاطب بتواند آن را درک کند. برای رسیدن به‌این هدف، علاوه بر انتخاب روش مناسب برای برقراری ارتباط، باید پیام خود را به‌گونه‌ای سامان دهیم که گیرنده، در کم‌ترین زمان و به‌سهولت، مقصود ما را دریابد و امکان بدفهمی پیغام، به‌حداقل برسد.ارتباط ما با دیگران به‌چهار صورت عمدۀ شفاهی، نوشتاری، تصویری و الکترونیکی، صورت می‌گیرد. این وظیفۀ برنامۀ آموزشی و آموزشگران مهندسی است که با تمهیدات مختلف مهارت‌های ارتباطی را به‌تدریج، و در طول دورۀ کارشناسی، در دانشجویان تقویت نمایند.                                                                                                                    
4. نگارش پیراسته: اگر سامان دادن یک پیغام را به‌ساختن یک دیوار تشبیه کنیم، شکل نهایی پیغام تنها به‌کلمات (یعنی آجرهای دیوار) بستگی ندارد، بلکه به‌نحوه‌ای که آنها را در کنار هم قرارداده‌ایم (یعنی روش ساختن دیوار) نیز وابسته است. و این چیزی جز استفاده از زبان پالایش یافته در محاوره و کاربرد صحیح دستور زبان و قواعد نقطه‌گذاری و املای صحیح لغات در مکاتبات نیست. با به‌کارگیری صحیح قواعد نگارش، اطمینان بیشتری به‌درک مطالب توسط مخاطب خواهیم داشت. نگارش پیراسته مهارتی است  که با تمرین و تکرار به‌دست می‌آید. در نظر گرفتن پروژه‌های درسی، که نیاز به‌تهیۀ متن دارند، و توجه به‌نگارش بایستۀ آنها توسط اساتید دروس مختلف، توانایی درست نویسی را به‌تدریج در دانشجویان توسعه می‌دهد.                                                                                              
5. مدیریت یادگیری: از جمله سرالاتی که برای یک دانشجوی سال اول مهندسی مطرح می‌شود اینست که چه مقدار زمان را باید صرف درس خواندن کنم، چگونه به‌طور مؤثر درس بخوانم، به‌چه صورتی برای امتحان آماده شوم، و اگر کارها خوب پیش نرفت، چه کنم. تجربه نشان داده است که مشکل اصلی گروهی از دانشجویان در بدو ورود به‌دانشگاه، بالابودن استانداردها و سختی دروس نیست بلکه، نحوۀ کنار آمدنشان با آزادی‌های آموزشی است، که در دانشگاه با آن روبه‌رو می‌شوند. برای اجتناب از این مشکل، آموزشگران باید دانشجویان را، از ابتدای ورود به‌دانشگاه، در جریان اینگونه مسائل قرار داده و در مورد مدیریت بهینۀ زمان، برای دستیابی به‌بهترین میزان یادگیری، راهنمایی نمایند.                                                                                                                                                   
6. توسعۀ مهارت‌های درسی: یک دانشجو، برای اینکه در عرصۀ رقابت تحصیلی موفق باشد، باید بتواند توانایی‌های علمی و فنی خود را پیوسته بهبود بخشد. گروهی از توانایی‌ها نیز وجود دارند که کسب آنها، ضمن کمک به ارتقای توانایی‌های درسی، دانشجویان را برای بازار کار آینده آماده می‌سازد. اغلب این توانایی‌ها امروزه به‌صورت درس خاصی در دانشگاه‌ها ارائه نمی‌شوند و دانشجویان باید از اوقات فراغت خود برای تسلط به‌آنها، استفاده کنند. آشنایی با یک زبان دوم یا تعدادی از نرم‌افزارهای عمومی و یکی دو نرم‌افزار تخصصی، از جمله متلب، از این دسته‌اند. نظر به‌اینکه این مهارت‌ها نیاز به‌تمرین و ممارست دارند، اعضای هیأت‌علمی باید دانشجویان را راهنمایی نمایند تا، از آغاز تحصیل در دانشگاه، برای کسب این مهارت‌ها برنامه‌ریزی کنند.                                                                             
7. توانایی پژوهش: برای آموزش الفبای پژوهش در برنامه‌های آموزش مهندسی کشور، به‌طور معمول درسی به‌نام روش تحقیق در دورۀ کارشناسی‌ارشد درنظر گرفته شده است. این در حالی است که دانشجویان مهندسی باید از بدو تحصیل با ضروت پژوهش و الفبای آنجام آن آشنا شوند، تا بتوانند با تمرین مکرر در طول دوررۀ کارشناسی، مهارت‌های لازم را در مورد آن پیدا کنند. آشنایی با نحوۀ انجام پژوهش فردی و گروهی، روش تهیه و گردآوری داده‌های لازم، آشنایی با ساختار یک مقاله پژوهشی، روش تهیه و تدوین بخش‌های مختلف یک مقاله (چکیده، مقدمه، بدنۀ اصلی، بحث، نتیجه‌گیری، منابع، ...). از جمله مواردی است که پیشنهاد می‌شود در یکی از دروس سال اول یا دوم دورۀ کارشناسی، به‌دانشجویان آموزش داده شود. آموزشگران مهندسی، با درنظر گرفتن پروژه‌های کوچک پژوهشی در درس‌های خود می‌توانند این توانایی را به‌تدریج در دانشجویان، تقویت نمایند.                                                                                                                      
8.  یادگیری مداوم: در چند دهۀ اخیر، تحولات فناوری زندگی انسان را دگرگون کرده است. به‌علت سرعت زیاد این تغییرات، دانسته‌های ما به‌سرعت کهنه می‌شوند و از کارایی آنها به‌شدت کاسته می‌گردد. توجه به‌این ویژگی‌ها موجب شده تا ایده یادگیری مداوم (یا مادام‌العمر، یا مستمر) بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. امروزه، ترجیح داده می‌شود که به‌جای تآکید بر «آموزش»، یعنی چیزی که مدرس عرضه می‌کند، بیشتر به‌ «یادگیری»، یعنی آنچه که فراگیر کسب می‌کند، پرداخته شود. یادگیری مستمر فرایندی است که طی آن افراد از طریق فرصت‌های یادگیری، دانش، مهارت‌ها و علایق خود را در تمام طول زندگی، توسعه می‌‌دهند. این وظیفه آموزشگران است که در طول دورۀ کارشناسی با تمهیدات مختلف این نگرش را در فراگیران تقویت نمایند.                                                                             
9. فعالیت‌های فوق‌برنامه: تعدادی از دستاوردهای درنظر گرفته شده برای یک دانش‌آموختۀ مهندسی، مثل درک مسئولیت‌های حرفه‌ای و اخلاقی، شناخت تأثیر مهندسی بر جامعه، و آگاهی از مسائل معاصر، توانایی‌هایی هستند که با گذراندن یک درس یا شرکت در چند جلسۀ سخنرانی، به‌دست نمی‌آیند. این توانایی‌ها‌، دامنۀ گسترده‌ای از مسائل را شامل شده و اغلب به‌توسط فعالیت‌های فوق‌برنامۀ دانشجویان توسعه می‌یابند. کسب آگاهی در این زمینه‌ها، محتاج پرداختن به‌آنها در طول زمان، و به‌صورت‌‌های مختلف، است. آموزشگران مهندسی می‌توانند در دروس خود، هر جا که امکان دارد این مسائل را مطرح و با کلاس به‌بحث بگذارند. و دانشجویان را تشویق نمایند که با مطالعه و باز هم مطالعه؛ و همچنین شرکت در فعالیت‌های اجتماعی مختلف و پیگیری تحلیل‌های مرتبط، به‌تدریج این توانایی‌ها را در خود تقویت نمایند.                                                                                                                                                                                         
10.  پایش پیشرفت: ارزیابی میزان پیشرفت در زمینه‌های درسی معمولا به‌وسیله امتحانات صورت می‌گیرد. اما، بسیاری از دانشجویان، وحتی مهندسان، از اینکه معیار مشخصی برای سنجش پیشرفت عمومی خود ندارند، گله می‌کنند. یک پیشنهاد در این زمینه تهیۀ برگۀ حاوی مشخصات فردی (رزومه یا سی‌وی) است، که دانشجویان با توجه به‌آن می‌توانند سطح و دامنۀ توانایی‌های خود را بسنجند. برای پایش پیشرفت، می‌توان از دانشجویان خواست که در پایان هر نیمسال یا سال تحصیلی، رزومۀ خود را اصلاح و با افزودن توانایی‌های جدید، آنرا به‌روز کنند. اگر در یکی از این دفعات، چیزی نبود که به‌رزومه افزوده شود، دانشجو متوجه خواهد شد که باید در برنامه ریزی‌های خود تجدید نظر کند. سؤال دیگری که در همین زمینه برای بسیاری از دانشجویان مطرح می‌شود، آگاهی از جایگاه خود، در مقایسه با شایستگی‌‌های همکلاسی‌ها و هم‌رشته‌ای‌ها در دانشگاه و فراتر از آن است. یک راه‌حل در این مورد ترغیب دانشجو به‌عضویت در یکی از شبکه‌های اجتماعی مناسب، مثل Linkedin است، که برای عرضۀ توانایی‌ها یا فعالیت‌های حرفه‌ای افراد طراحی شده‌اند و فرد می‌تواند به توسط آن توانایی‌های خود را با دیگرانی که در سطح او هستند، بسنجد.

توانایی‌های مورد نیاز یک دانش‌آموختۀ مهندسی، به‌ده مورد فوق محدود نمی‌شود. اساتید می‌توانند موارد دیگری را که ضروری می‌‌دانند به‌فهرست فوق اضافه نموده و دانشجویان را برای کسب مهارت در مورد آنها هدایت نمایند.

ح. م. مرداد 1395

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.