اساتید مهندسی سال‌های زیادی را صرف فراگیری دانش و مهارت، در زمینۀ تخصصی و کار حرفه‌ای خود می‌کنند؛ ولی اغلب آموزش مناسبی را در مورد نحوۀ انتقال مفاهیم به‌دانشجویان و ارزیابی میزان یادگیری آنها نداشته‌اند. از اینروست که بسیاری از آموزشگران، قضاوت در بارۀ میزان یادگیری دانشجویان و نمره‌دادن به‌عملکرد ایشان را از پیچیده‌ترین بخش‌های فعالیت‌های آموزشی خود می‌دانند، و همواره با پرسش‌های متعددی در این زمینه روبرو هستند. چه سؤالاتی تهیه کنیم که بتواند به‌نحو بهتری یادگیری دانشجویان را بسنجیم؟ آیا فرایند وقت‌گیر و خسته‌کننده تصحیح اوراق امتحانی به‌درستی طی شده است؟ آیا دانشجویان مستحق نمره‌ای که دریافت کرده‌اند، بوده‌اند؟ در یکی دو دهۀ گذشته آموزشگران مهندسی، با بهره‌گیری از یافته‌های نوین در زمینۀ آموزش و ارزیابی عملکرد دانشجویان، قدم‌های مؤثری را در این زمینه‌ها، برداشته‌اند. در نگاه تازه به‌سنجش عملکرد، نقش امتحان علاوه بر ارزیابی دستاوردهای دانشجویان، عاملی برای یادگیری بیشتر نیز می‌باشد.

     هدف از آموزش هر درس انتقال مجموعه‌ای از دانش، مهارت و نگرش است که به‌طور معمول در هدف‌های درس منظور می‌شود. میزان موفقیت دانشجویان را به‌بهترین وجه می‌توان توسط سنجش دستاوردهایی که از درس داشته‌اند، تعیین کرد. روش رایج برای تعیین دستاوردهای دانشجویان برگزاری امتحان است. امتحانات انواع مختلف داشته و به‌صورت‌های گوناگونی برگزار می‌شوند. امتحان زمانی موفق است که بتواند میزان یادگیری دانشجویان را بسنجد. و این امر زمانی محقق خواهد شد که:

• سؤالات آزمون بر مبنای مطالب تدریس شده و هدف درس تهیه شده باشد.
• محیطی عاری از اضطراب، در قبل و در جلسۀ امتحان، برای دانشجویان ایجاد شود.
• دانشجویان، بدون استفاده از منابع غیرمجاز، به‌سوالات پاسخ دهند.
• روشی مناسب و بی‌نظر برای نمره دادن به‌آزمون در نظر گرفته شود.

     انواع مختلفی از آزمون‌ها را می‌توان برای سنجش میزان فراگیری دانشجویان به‌کارگرفت. ارزیابی دانشجویان اغلب به‌توسط آزمون‌های کتبی، شفاهی، تکالیف کلاسی (مسائل و تمرینات) و تکالیف منزل، صورت می‌گیرد. آزمون‌های کتبی رایج‌ترین روش سنجش یادگیری دانشجویان بوده و می‌تواند به‌‌صورت گزینشی (چندگزینه‌ای، صحیح-غلط، تطبیقی)، تشریحی (پاسخ‌های کوتاه و مقاله‌ای)، و مانند آن باشند. هر یک از این روش‌ها دارای مزایا و معایب خاص خود بوده و در شرایطی خاص مؤثرترین کاربرد را از خود نشان می‌دهند.

     امتحانات عواملی تشویش‌برانگیز و اضطراب‌زا هستند. پیشنهاداتی که در ادامه می‌آید می‌تواند به‌طراحی امتحانی مؤثر منجر شود، که توانایی‌های دانشجویان را بسنجد، و تقویت‌کننده یادگیری آنها، باشد:

• در تهیه سؤالات بر دستاوردهای یادگیری تأکید کنید. همواره در نظر داشته باشید که چه نوع یادگیری را می‌خواهید ارزیابی کنید؟ و کدام یک از شش سطح یادگیری (آگاهی، درک، کاربرد، تحلیل، قضاوت، نوآوری) را می‌خواهید بسنجید؟ سطح یادگیری بر تعداد، سختی و نوع سؤالات و زمان پاسخگویی و نحوۀ نمره دادن، تأثیر می‌گذارد.
• امتحان را متناسب با مطالب تدریس شده تهیه کنید. امتحان قرار است هدف‌های یادگیری در نظر گرفته شده برای درس را بسنجد. از اینرو، سؤال‌های امتحان باید متکی بر محتوی درس و مهم‌ترین مهارت‌هایی باشد که دانشجویان باید یاد بگیرند.
• آزمون معتبر و قابل اعتماد طراحی کنید. آزمون، زمانی معتبر است که نتایج آن برای تصمیم‌گیری در مورد دستاوردهای کسب شده توسط دانشجو مناسب و مفید باشد. از سویی یک آزمون زمانی قابل اعتماد است که بتواند به‌درستی و همواره، عملکرد دانشجو را ارزیابی کند.
• از انواع متفاوت آزمون استفاده کنید. بررسی‌ها نشان داده است که عملکرد دانشجویان در انواع مختلف سؤال‌های امتحان متفاوت است. از اینرو، به‌کارگیری تنوعی از روش‌ها به‌دانشجویان کمک می‌کند که بهترین عملکرد را نشان دهند.
• سؤال‌هایی را طرح کنید که مهارتی را بسنجد. بررسی‌ها نشان داده است که بسیاری از آزمون‌هایی که در دانشگاه‌ها برگزار می‌شود بر یادآوری محفوظات تکیه دارند. امتحانات باید سطوح بالاتر یادگیری را نیز بسنجند.

     انواع مختلفی از آزمون‌ها را می‌توان برای سنجش میزان یادگیری دانشجویان به‌کارگرفت. هر یک از این روش ها دارای مزایا و معایب خاص خود می‌باشند. ارزیابی دانشجویان اغلب به‌توسط آزمون‌های کتبی، شفاهی، تکالیف کلاسی (مسائل و تمرینات) و تکالیف منزل، صورت می‌گیرد. آزمون‌های کتبی رایج‌ترین روش سنجش یادگیری دانشجویان بوده و می‌تواند به‌‌صورت گزینشی (چندگزینه‌ای، صحیح-غلط، تطبیقی)، تشریحی (پاسخ‌های کوتاه و مقاله‌ای)، و مانند آن باشد.

• آزمون چهارجوابی: از سؤالات چهارجوابی می‌توان هم برای سنجش سطوح پایین یادگیری و هم سطوح بالاتر مفاهیم پیچیده، استفاده کرد. این نوع سوالات را با سرعت بیشتری می‌توان پاسخ داد؛ لذا به‌توسط آن می‌توان، در یک زمان محدود، وجوه مختلفی از شایستگی‌های دانشجویان را سنجید.
• آزمون صحیح-غلط: چون در انتخاب بین دو گزینه، حدس تصادفی هم در 50% موارد صحیح می‌باشد، از اینرو سوالات صحیح-غلط از اعتبار کمتری، در مقایسه با دیگر انواع سؤال، برخوردارند.
• آزمون تطبیقی: در این نوع سؤال چند گزاره و چند گزینه همراه هم، ارائه می‌شوند و فراگیر باید گزینه مناسب را به‌هر گزاره منسوب کند.
• آزمون‌ با پاسخ کوتاه: پاسخ به‌این نوع سؤال می‌تواند یکی دو جمله تا حداکثر 50 کلمه باشد. تهیه سؤال‌های تشریحی ساده‌تر است ولی نمره دادن به‌آنها وقت‌گیرتر و سخت‌تر از انواع سؤالات گزینشی، مثل سؤال‌های چهار جوابی، است.
• آزمون‌ تشریحی (مقاله‌ای): این نوع آزمون این امکان را به‌دانشجو می‌دهد که درک مطلب، تفکر انتقادی، توانایی ساماندهی، ترکیب، تفسیر مطالب و ارائه نظرات خود را نشان دهد.
• مجموعۀ مسائل: امتحانات درس‌های علوم، ریاضی و مهندسی اغلب شامل یک یا تعدادی مسئله است. برطبق یک قاعدۀ کلی، برای حل یک مسئله که آموزشگر آن را در 2 دقیقه حل می‌کند، باید حدود 10 دقیقه فرصت به‌دانشجویان بدهد.
• آزمون شفاهی: آزمون شفاهی می‌تواند به‌صورت فردی و یا در گروه‌های دو یا چند نفره، برگزار شود. این نوع امتحان روشی وقت‌گیر برای استاد و اضطراب‌آور برای دانشجو و مشکل برای ارزیابی و نمره دادن است.
• آزمون عملکرد: این نوع امتحان از دانشجویان می‌خواهد که شایستگی خود را در انجام یک آزمایش، پیگیری مراحل یک کار در زمان مقرر، دنبال کردن یک دستورالعمل، کار با وسائل و تجهیزات، واکنش در یک شرایط واقعی یا شبیه‌سازی شده، نشان دهد.
• آزمون در منزل: این نوع آزمون به‌دانشجویان اجازه می‌دهد که با سرعت دلخواه، و با دسترسی به‌کتاب و منابع دیگر، به‌سؤالات پاسخ دهند. این نوع آزمون همچنین امکان طرح سؤالات طولانی‌تر و درگیرانه‌تر را می‌دهد.
• آزمون کتاب باز: این نوع امتحان شرایطی را که معمولا افراد حرفه‌ای برای نوشتن گزارش‌ها و حل مسایل کاری با آن روبرو هستند، شبیه‌سازی می‌کند.
• آزمون گروهی: گزارش‌ها در مورد اجرای آزمون‌های گروهی، در کلاس یا در منزل، نشان می‌دهد که در بسیاری از آنها دانشجویان عملکرد بهتری، در مقایسه با امتحانات فردی، نشان داده‌اند.
• آزمون زوجی: نوعی آزمون است که در آن دو دانشجو به‌روی یک مقاله واحد کار کرده و به‌طور مشترک نتیجه را عرضه می‌کنند.
• پرونده‌: یک پرونده (یا کارپوشه تحصیل)، یک امتحان مشخص نیست، بلکه مجموعه‌ای از کارهای یک دانشجوست. در این روش دانشجو مواردی را که می‌توانند فعالیت‌ها و پیشرفت‌های وی را نشان دهند، در پرونده‌ای فراهم می‌آورد.
• آزمون برخط: در سال‌های اخیر به‌تدریج استفاده از آزمون‌ها برخط (آنلاین) افزایش یافته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که از بسیاری جهت‌ها نتایج آزمون‌های برخط، مشابه نتایج آزمون‌های کتبی است.

علاقمندان به‌آگاهی دقیق‌تر از کارایی انواع آزمون‌ها، نحوۀ تهیه هر یک و روش صحیح نمره دادن به آنها می‌توانند به فصل 7 کتاب نوآوری در آموزش مهندسی، انتشارات دانشگاه تهران، مراجعه نمایند. کرسی یونسکو در آموزش مهندسی کارگاهی با عنوان «ارزیابی یادگیری» طراحی نموده و برای علاقمندان مراکز آموزش مهندسی، ارائه می‌دهد.

ح. م. آذر 1395

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.