این روزها، هر چند مدت یکبار، با چاپ یک مقاله، یا ارائه یک سخنرانی، این مطلب بار دیگر مطرح می‌شود که دانش‌آموختگان کارشناسی مهندسی آمادگی لازم را برای ورود به‌بازار کار، ندارند. از ارباب صنعت هم به‌کرات این مطلب را شنیده‌ایم که دانش‌آموختگان دانشگاه به‌حدود یک تا دو سال کارورزی نیاز دارند تا آمادگی لازم برای کار در صنعت پیدا کنند. یکی از راه‌کارهایی که برای برطرف کردن این کاستی در گذشته به‌کار گرفته شده است، اصلاح برنامۀ آموزشی، از طریق ایجاد گرایش‌های تخصصی در دورۀ کارشناسی بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که وجود گرایش در دوره کارشناسی بازده مورد انتظار را نداشته است. تاحدی که بسیاری از مراکز آموزشی، از جمله مدیریت برنامه‌ریزی آموزشی دانشگاه تهران، حذف آن را از تمام دوره‌های کارشناسی، پیگیری می‌کند.

     به‌عنوان مثالی این عدم موفقیت گرایش‌ها می‌توان افزودن چهار گرایش به‌دورۀ کارشناسی مهندسی معدن، در برنامه‌ریزی صورت گرفته در ابتدای دهۀ 90 شمسی را نام برد که در عمل با مشکلات اجرایی متعددی روبرو شده است. در این برنامه‌ریزی، دانشجویان معدن باید در سال چهارم، با انتخاب حدود 30 واحد، یکی از 4 گرایش تخصصی اکتشاف، استخراج، کانه‌آرایی و مکانیک سنگ را اختیار کنند. در برنامه‌ریزی صورت گرفته برای ایجاد این گرایش‌های جدید، برخی از دروس که به‌طور سنتی در دوره کارشناسی معدن عرضه می‌شدند حذف گردیده یا از تعداد واحد آن کاسته شده است. در کنار آن، برخی از دروس از کارشناسی‌ارشد به‌گرایش مربوطه در دورۀ کارشناسی منتقل شده است و معلوم نیست جای خالی آنها در کارشناسی‌ارشد چگونه پر شده است. فراتر از اینها، بسیاری از معادن و واحدهای معدنی ایران کوچک هستند و کمتر نیاز به‌دانش‌آموختۀ کارشناسی، با تخصص در یک زمینۀ خاص دارند. کاستی‌های این برنامه جدید، که از ابتدا نیز قابل پیش‌بینی بود، پس از اجرا به‌شدت خودنمایی کرد و هم‌اکنون بسیاری از مراکز آموزش مهندسی معدن کشور به‌دنبال اصلاح آن، یا حداقل بازگشت به برنامه آموزشی قبل از آن هستند. مشابه مثال فوق را می‌توان در رشته های دیگر مهندسی نیز پیدا کرد.

     با مرور برنامه‌‌های آموزش کارشناسی مهندسی کشورهای دیگر نیز مشخص می‌شود که آنها نیز توجه کمتری به‌ایجاد گرایش در دوره کارشناسی دارند. به‌جای آن، بسیاری از دانشگاه‌ها این اختیار را به‌دانشجویان می‌دهند که با انتخاب و گذراندن دروس یکی از بسته‌های تعریف شده توسط دانشگاه، یک توانایی اضافی را، که اغلب «minor» نامیده می‌شود، و ما آنرا «توانایی جانبی» می‌نامیم، به‌دست آورند. در همین راستا، دانشگاه آمریکایی برکلی بر این باور است که کسب توانایی جانبی، در کنار رشتۀ اصلی کارشناسی، مثل آنست که در یک رستوران در کنار غذای اصلی، که مثلا همبرگر است، یک غذای جانبی، مثل سیب‌زمینی سرخ‌کرده هم سفارش بدهیم. غذای جانبی به‌تنهایی یک وعده غذای کامل نیست ولی غذای اصلی را دلچسب‌تر می‌کند. از دید این دانشگاه توانایی جانبی عمق و گسترۀ بیشتری به‌آموزش دورۀ کارشناسی می‌دهد. در آمریکای شمالی برخی دانشگاه‌ها بسته‌های توانایی جانبی فراوانی را عرضه می‌کنند. به‌عنوان مثال دانشگاه کارنگی ملون 120 بستۀ توانایی جانب را ارائه می‌دهد. در برخی از مراکز آموزشی آمریکای شمالی، توانایی جانبی برای کارشناسی‌ارشد هم تعریف شده است. انتخاب و کسب یک توانایی جانبی اختیاری بوده و با گذراندن تعداد واحد کمتری از یک گرایش جدید، حاصل می‌شود.

     انتخاب یک توانایی جانبی خاص اغلب سمت‌گیری آینده حرفه‌ای دانشجو را مشخص می‌سازد. مثل یک دانشجوی معدن، که توانایی جانبی توسعۀ پایدار را انتخاب می‌کند، نشانۀ علاقۀ وی به‌کار در زمینه‌های زیست‌محیطی معدنی است. توانایی جانبی همچنین می‌تواند بازتاب دهندۀ علاقۀ مطالعاتی خارج از رشتۀ یک دانشجو باشد. مثل یک دانشجوی برق علاقمند به‌علوم انسانی، که توانایی جانبی فلسفه را انتخاب می‌کند. با توجه به‌مقدمه فوق پیشنهاد می‌شود که گرایش از تمام دوره‌های کارشناسی مهندسی کشور حذف گردد و به‌جای آن این امکان به‌دانشجویان داده شود که با انتخاب واحدهای یکی از بسته‌های از پیش تعریف شده توانایی حرفه‌ای خود را برای ورود به بازار کار، افزایش دهند. شرایط مربوط به توانایی جانبی را به‌نحو زیر می‌توان خلاصه کرد:

• کسب توانایی جانبی توسط دانشجویان اختیاری است.
• هدف اصلی بسته‌‌های توانایی جانبی باید آماده نمودن هر چه بیشتر دانشجویان برای بازار کار باشد.
• از اهداف دیگر این دوره‌ها بالا بردن انگیزه دانشجویان به‌تحصیل و یادگیریست.
• بسته‌های توانایی جانبی بین رشته‌ای بوده و همه دانشجویان پردیس می‌توانند آنرا انتخاب کنند.
• برای کسب یک توانایی جانبی دانشجو باید حدود 20 واحد یکی از بسته‌های طراحی شده را با موفقیت بگذراند.
• دانشجو می‌تواند همه یا بخشی از این دروس را به‌عنوان دروس اختیاری مجاز خود انتخاب کند.
• در صورتی که دانشجو برای تکمیل واحد‌های توانایی جانبی نیاز به‌کسب واحد بیش از حداکثر مجاز دورۀ کارشناسی (140 واحد) باشد، باید هزینه آنرا پرداخت نماید.
• توانایی جانبی کسب شده به‌طور معمول در کارنامه دانشجو قید می‌شود.
• یک پیشنهاد خام اولیه، برای بسته‌های توانایی جانبی در دانشکده‌های مهندسی، به‌ نحو زیر است:

• دروس هر یک از این بسته ها توسط یک دانشکده، یا مشترکا توسط چند دانشکده، ترجیحا از میان دروس دو سال آخر دورۀ کارشناسی، انتخاب و عرضه می‌شود.
• یک دانشکده‌ ممکن است یک بستۀ توانایی جانبی را به‌طور خاص برای یک رشته تعریف نماید. مثل بستۀ توانایی جانبی نرم‌افزار، که توسط گروه کامپیوتر برای دانشجویان کارشناسی برق تهیۀ می‌شود.

برنامۀ پیشنهادی برای کسب توانایی جانبی را می‌‌‌‌توان برای تمام دوره‌های کارشناسی تعمیم داد¹.

ح. م. تیر 1395

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.