تفکر، عملی ذهنی است و زمانی مطرح می‌گردد که انسان با مسئله‌ای مواجه ‌است و خواستار حل آن است. در این هنگام، در ذهن تلاشی برای حل مسئله آغاز می‌گردد که آنرا تفکر می‌نامیم. فعالیت برای حل مسئله، از مراحلی تشکیل شده‌است که از تعریف مسئله به‌‌طور شفاف و ملموس، آغاز می‌گردد؛ با پیدا کردن راه حل‌هایی برای حل مسئله ادامه می‌یابد و با به‌‌کارگیریِ عملی بهترین راه حل و یافتن جواب نهایی، به‌‌پایان می‌رسد. انواع مهارت‌های فکری بشر به‌صورت‌های مختلف تعریف شده است. از این میان دو نوع تفکر نقاد و تفکر خلاق امروزه بیش از همه مورد بحث قرار گرفته‌اند. افراد به دو شیوه همگرا و واگرا تفکر می‌کنند. تفکر نقاد¹ نوعی تفکر همگرا و تفکر خلاق² نیز نوعی تفکر واگراست. در تفکر همگرا نتیجه تفکر از قبل معلوم است، یعنی همیشه یک جواب (درست یا غلط) وجود دارد. ولی در تفکر واگرا جواب قطعی وجود نداشته و به‌‌جای آن تعداد زیادی پاسخ وجود دارد که هر کدام از آنها از نظر منطقی ممکن است به‌‌گونه‌ای درست باشند. تفکر واگرا، که یکی از مولفه‌های مهم خلاقیت است در واقع روش تولید ایده‌های بیشتر و باز هم بیشتر از یک مسئله یا ایده اولیه است. تفکر واگرا منجر به‌تولید راه حل‌ها یا پاسخ‌های محتمل یا عرضه ایده‌ها متعدد برای یک مسئله یا سؤال، با توجه به‌اطلاعات موجود می‌شود.

    حاصل تفکر واگرا تنوع و کثرت ایده‌ها و اطلاعات تولید شده و حاصل تفکر همگرا یکتایی ایده و اطلاعات تولید شده می‌باشد. به‌زبانی، تفکر واگرا تمام احتمالات گوناگون را متصور می‌شود، در صورتی‌که تفکر همگرا، نتایج تفکر واگرا را ارزیابی و انتخاب می‌کند. هیچکدام از این دو نوع تفکر بر دیگری برتری ندارد و هر دو آنها برای رسیدن به‌موفقیت نهایی، ضروری هستند. و هر دو شکل تفکر تقش مهم و حیاتی در حل خلاقانه مسائل ایفا می‌کنند. از سویی، اگر این دو شکل از تفکر در یک زمان اتفاق افتد و یا اینکه در زمان مناسب از هر کدم آنها استفاده نشود، تبدیل به مانعی در اندیشه می‌شوند.

    تعاریف مختلفی برای خلاقیت ارائه شده است ولی نظر غالب خلاقیت را تولید چیزی می‌داند که هم بدیع و هم با ارزش باشد و این در واقع همان هدف اصلی مهندسان در طراحی یا همان اوج فعالیت‌های مهندسی است. پژوهش‌‌ها نشان داده است که خلاقیت به‌ مواردی چون سن، معلومات و هوش فرد بستگی زیادی نداشته و همه می‌توانند خلاق باشند به‌شرط آنکه شرایط موجود بوده و به‌این امر باور داشته باشند. بدیهی است که در مسیر یک فرایند خلاق موانعی نیز ممکن است وجود داشته باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در آموزش مهندسی ایران تأکید بیشتر بر تفکر نقاد بوده و توسعۀ تفکر خلاق در دانشجویان از اهمیت کمتری برخوردار است. آموزشگران می‌توانند با در نظر گرفتن تمهیدات مناسب به برانگیختن خلاقیت در دانشجویان کمک کنند. از جمله روش‌هایی که در این مورد می‌تواند کارساز باشند عبارتند از:

• استفاده از فعالیت‌های گروهی در آموزش مهندسی،
•  ترغیب تفکر واگرا با طرح سؤالات با انتهای باز،
• ایجاد محیط مناسب با به‌ کارگیری آموزش دانشجومحور و یادگیری فعال،
• کوشش به برانگیختن انگیزه درونی دانشجویان،
• فراهم نمودن شرایط مناسب برای دسترسی به‌منابع.
• ...

    افرادی که به‌تفکر همگرا عادت کرده‌اند، به سختی می‌توانند به‌طور واگرا اندیشه کنند. به‌‌طور کلی افرادی با ویژگی‌هایی چون دید باز و انعطاف‌پذیر، متهور در ابراز عقیده، ناکامل دانستن وضع موجود، و تمایل به‌قبول ریسک، برای ترغیب تفکر واگرا لازم‌اند. تجربه نشان داده است که مهندسان خلاق دارای مهارت‌ها لازم در هر دو زمینه تفکر واگرا و تفکر همگرا هستند. 

    ﻣﻘﺎوﻣﺖ‌ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻳﻚ ﻓﺮد، ﮔﺮوه، ﺳﺎزﻣﺎن و ﻳﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺟﻮد دارد ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ‌ﺻﻮرت ﻣﻮاﻧﻌﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﻼﻗﻴﺖ، ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﻼﻗﻴﺖ ﺗﻮﺳﻂ دو دﺳﺘﻪ ﻋﻮاﻣﻞ دروﻧﻲ ﻳﺎ ﻓﺮدی و ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻳﺎ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗأﺛﻴﺮ ﻣﻲ‌ﭘﺬﻳﺮد. ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻋﻮاﻣﻞ دروﻧﻲ، ﻣﺜﻞ داﻧﺶ، ﻣﻬﺎرت و ﻧﮕﺮش ﻓﺮد؛ ﺗأﺛﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮی در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻴﺮوﻧﻲ، ﻣﺜﻞ ﭘﺎداش و اﻧﮕﻴﺰه، داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻧﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﻼﻗﻴﺖ را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﺎﻳند. ﭼﻮن ﺧﻼﻗﻴﺖ ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎئﻞ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد، ﺑﻪ‌ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ‌ﺗﺮ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺧﻼﻗﻴﺖ را ﺑﻪ‌ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻤﺮﻳﻦ در ﺣﻞ ﻣﺴﺎئل در ﺧﻮد ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ. اﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎری اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از آﻏﺎز ﻛﺎر ﺣﺮﻓﻪ‌ای، ﺻﻨﻌﺖ از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ. آﻣﻮزش روش ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪداﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ، ﭼﻮن آﮔﺎﻫﻲ از رﻳﺸﻪ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻲ‌ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮة ﻓﻌﺎل‌ﺳﺎزی ﺧﻼﻗﻴﺖ در داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ.

    علاقمندان به‌کسب اطلاعات بیشتر در مورد تفکر خلاق می‌توانند به مقالۀ «نقش کمرنگ تفکر خلاق در آموزش مهندسی ایران» (پیوست)، مراجعه نمایند. در این مقاله اهمیت تفکر خلاق در پرورش مهندسان طراح و شایسته مورد بحث قرار گرفته و روش‌هایی برای توجه بیشتر به‌توسعۀ این مهارت در دانشجویان مهندسی عرضه شده است.

       ح. م. آذر 1392

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.

 _______________________