در یک نظرخواهی، که در سال 1384 از تعدادی از دانشجویان کارشناسی و تحصیلات تکمیلی مهندسی دانشکده فنی دانشگاه تهران صورت گرفت مشخص شد که اکثر قریب به‌اتفاق آنها درک درستی از مفهوم مهندسی نداشته و واقعا نمی‌دانستند که چگونه مهارت‌هایی را باید کسب کنند، تا در فعالیت‌های حرفه‌ای آیندۀ خود، موفق باشند. بررسی محدودتری که به‌صورت مصاحبه با تعدادی از اساتید مهندسی دانشگاه تهران و برخی دانشگاه‌های دیگر، صورت گرفت؛ نشان داد که برداشت واحدی از مفاهیمی چون مهندس، مهندسی و فناوری، در بین آنها وجود ندارد. بخشی از این تفاوت‌ها از اینجا ناشی می‌شود که مفاهیمی چون مهندسی و فناوری حالتی پویا داشته و از اینرو تعاریف مختلفی از آنها ارائه شده و همان تعاریف هم در اثر گذشت زمان دستخوش تغییر می‌شوند. رابطه نزدیکی را می‌توان بین تکوین این مفاهیم و آموزش مهندسی پیدا کرد.

عبارت "کاربرد علم"، شاید کوتاه‌ترین تعریفی باشد که از مهندسی ارائه شده است. با یک جستجوی کوتاه در کتابخانه، یا در وب، به‌تعاریف متعددی از مهندسی برخواهیم خورد. تعریف زیر که توسط شورای ارزشیابی مهندسی و فناوری آمریکا (ابت) ارائه شده، از مقبولیت بیشتر برخوردار شده است:    

"حرفه‌ای که در آن دانش ریاضی و علوم طبیعی؛ کسب شده توسط مطالعه، کار و تجربه؛ جهت توسعه راه‌هایی برای استفاده اقتصادی از مواد و نیروهای طبیعی، در جهت رفاه نوع بشر؛ به‌کارگرفته می‌شود."

     فعالیت محوری مهندسی طراحی و اجرای راه‌حل‌هایی است که پیشتر وجود نداشته، و به‌صورتی مستقیم یا غیر‌مستقیم در جهت خدمت به‌جامعه است. مهندسی به‌دلیل برخورداری از فرایند آفرینش، از علوم تفکیک می‌شود. به‌زبانی، عالمان دنیایی را که موجود است کشف می‌کنند، ولی مهندسان دنیایی را می‌آفرینند که پیشتر وجود نداشته است. آنچه مهندسان می‌آفرینند، بسته به‌زمینه فعالیت آنها، متفاوت است. حاصل آفرینش‌های مهندسی‌ می‌تواند محصولات، فرایندها و یا سیستم‌ها باشد.

در بحث در بارۀ مهندسی همواره مفهوم فناوری نیز مطرح می‌شود. فناوری یا تکنولوژی فرایندی است که بشر توسط آن طبیعت را برای رسیدن به‌خواسته‌ها و نیازهایش، تغییر می‌دهد. گرچه بیشتر مردم فناوری را به‌مصنوعات و ساخته‌های دست بشر، اطلاق می‌کنند؛ ولی محتوای فناوری در عمل گسترده‌تر از این مصنوعات است. امروزه فناوری شامل تمام زیرساخت‌های لازم برای طراحی، ساخت، و بهره‌برداری از مصنوعات فناوری هم می‌شود. علاوه بر آن، دانش و فرایندهای مورد استفاده برای خلق و بهره‌برداری از مصنوعات فناوری نیز بخش‌هایی از فناوری هستند. فناوری، محصول مهندسی و علم، یعنی مطالعۀ دنیای طبیعی است. علم تأکید بر "چرایی" و "چگونگی" طبیعت دارد و مهندسی به‌دنبال شکل دادن به‌طبیعت برای رسیدن به‌نیازها و خواسته‌های بشر است. بنابراین، مهندسی را می‌توان "طراحی با‌توجه به‌محدودیت‌ها" دانست، که در آن علم (قوانین طبیعت) یکی از عوامل محدودکننده‌ای است که مهندسان باید مورد توجه قراردهند. محدودیت‌های دیگر عبارت از هزینه، ایمنی، اثرات زیست‌محیطی، محل مصرف، منابع انسانی، مواد در دسترس، قابلیت تولید، قابلیت تعمیر، آیین‌نامه‌ها، قوانین، سیاست‌ها و مانند آن است. خلاصه اینکه، فناوری به‌ضرورت هم درگیر علم و هم مهندسی می‌باشد.

درحالی که عالمان در بارۀ دنیای اطراف ما پرسش می‌کنند (چه وجود دارد؟، چگونه کار می‌کنند؟، چه قواعدی را می‌توان برای توضیح آنها بیان کرد؟)؛ مهندسان برای تأمین نیازها و خواسته‌های بشر، دنیا را تغییر می‌دهند. بدیهی است که در عمل، مهندسی و علوم را به‌راحتی نمی‌توان از هم تفکیک کرد؛ زیرا از یک سو دانش علمی به‌طراحی مهندسی کمک می‌کند و از سوی دیگر بسیاری از پیشرفت‌های علمی بدون پیشرفت‌های فناوری، که توسط مهندسان صورت می‌گیرد، امکان‌پذیر نخواهد بود. در طول قرن بیستم، و در اثر پیشرفت‌های شگرف علمی و فنی، نقش مهندسان به‌سرعت تغییر کرد. از این‌رو، یک تعریف نوین از مهندس باید به‌اندازۀ کافی جامع و انعطاف‌پذیر باشد تا تمام این تغییرات را در بر بگیرد. شاید تعریف زیر تاحدی ویژگی‌های لازم را داشته باشد:

«مهندس کسی است که با استفاده از علوم، ریاضیات، تجربه و قضاوت شخصی، قادر است تا وسایل و ابزارها، سازوکارها، فرآیندها، ساختارها یا سیستم‌های پیچیده را ایجاد، راه‌اندازی، مدیریت، کنترل و یا نگهداری کند. علاوه بر آن مهندس باید بتواند تمام فعالیت‌های یاد شده را به‌روشی منطقی و اقتصادی انجام دهد.»

البته، این تعریف نمی‌تواند به‌طور کامل جنبۀ انسانی فعالیت‌های مهندسان را بیان‌کند. با این‌که علوم و ریاضیات ابزارهای مهم مورد استفادۀ مهندسان هستند؛ اما پروژه‌ها در عمل به‌تجربیات و توانایی‌های انسانی در زمینه‌های رهبری، مدیریت و برقراری ارتباط نیاز دارند.

مهندسی به‌طور معمول یک فعالیت گروهی است. امروزه به‌دلیل پیچیدگی زیاد پروژه‌ها، گروه‌های مهندسی عموماً شامل افرادی با تخصص‌ها، علاقه‌مند‌ی‌ها و توانایی‌های بسیار متنوع است، که برای اجرای یک طرح، با یکدیگر همکاری می‌کنند در بین اعضای گروه مهندسی، بیشترین مسئولیت متوجه مهندس حرفه‌ای است. مهندسان، مسئول پاسخگویی نسبت به‌عملکرد شایستۀ آن‌چیزی هستند که برآن نظارت داشته‌اند. کسب پروانۀ مهندس حرفه‌ای مستلزم چندسال سابقۀ کار مفید مهندسی، بعد از کسب مدرک کارشناسی، و گذراندن امتحانات مربوطه است. در چند سال گذشته، آزمون مهندس‌ حرفه‌ای، در ایران نیز همانند دیگر نقاط جهان برقرار شده است. شورای مهندس حرفه‌ای کشور مهندس حرفه‌ای را به‌نحو زیر تعریف کرده است:

«فردی که از میزان مناسبی از دانش و تجربه در حرفۀ خود برخوردار بوده و آگاهی و دانسته‌های حرفه‌ای او در حوزۀ تخصصی و نیازهای جامعه به روز بوده و معتقد به‌توسعۀ پایدار باشد. مهندس حرفه‌ای همچنین باید با اقتصاد، مدیریت و اصول تجارت آشنایی داشته و دارای احساس مسئولیت حرفه‌ای، اجتماعی، اخلاقی و غیره باشد.»

مهندسان از چه زمانی وجود داشته‌اند؟ پاسخ به این سؤال بسته به‌تعریف ما از مهندسی تغییر خواهد کرد. به‌نظر می‌رسد که کسانی که اهرام مصر را در 5000 سال پیش، یا تخت جمشید را در 2500 سال پیش ساخته‌اند، مستحق لقب مهندس باشند. ولی در شواهد تاریخی کمتر نامی از فرد یا افرادی که چنین نقشی داشته باشند، دیده می‌شود. افرادی که در عمل این سازه‌ها را طراحی و اجرا ‌کرده‌اند، معماران، نقشه‌برداران و صنعتگران بوده‌اند که دانش و مهارت‌های خود را به‌گونه‌ای که امروزه رایج است، یعنی توسط آموزش‌های رسمی دانشگاهی، کسب نکرده بودند.

مهندسی با مفهوم جدیدش از حدود 300 تا 400 سال پیش، و زمانی که دانشگاه‌ها به‌طور رسمی آغاز به‌تربیت افراد برای ساختن وسایل و مصنوعات مختلف کردند، آغاز شد. قبل از آن، مخترعان و سازندگان بزرگ کارشان را معمولا بدون داشتن پیشینۀ آموزش رسمی، انجام می‌دادند. مهندسی به‌عنوان یک رشتۀ، رسمی اول بار در دورۀ رنسانس در اروپا، و برای طراحی استحکامات نظامی، پدیدار شد. در طول چند صده گذشته، نقش مهندسان از تمرکز به‌روی مسائل نظامی، به‌محصولاتی که تقریبا همۀ وجوه زندگی بشر را متأثر ساخته، تغییر کرده است. در طی این سال‌ها، با تبدیل فناوری، از مجموعه‌ای از وسایل و سازه‌های جدا ازهم، به‌سیستمی جهانی و کاملا به‌هم پیوسته؛ مهندسان نیز که طراحان این دنیای فناوری هستند، رشد کرده‌اند و دارای شایستگی‌هایی به‌مراتب بیشتر از مطالب سنتی علمی و ریاضی شده‌اند.

برنامه‌های آموزش کارشناسی مهندسی باید به‌گونه‌ای تدوین شود تا در یکی از دروس آغازین آن دانشجویان با مفاهیمی چون مهندس، مهندسی و فناوری آشنا شوند و از نقشی که در طول کار حرفه‌ای به‌عهده خواهند گرفت آگاهی یابند. به‌این منظور می‌توان یکی از منابعی که در این زمینه وجود دارد، از جمله مقاله «مهندس و مهندسی» (پیوست) را در اختیار ایشان قرار داد.

ح. م. دی 1391

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.