کیفیت شرط بقای مراکز آموزشی مدرن و دریچه‌ای به‌سوی جهانی شدن آموزش عالی است. در یکی دو دهه گذشته آموزش مهندسی در سطح جهان، تحولات زیادی را پشت سر گذارده و ملاک‌های مشخصی برای یک آموزش مهندسی استاندارد پیشنهاد شده است. امروزه، مراکز آموزش مهندسی پیشرو، برنامه‌های آموزشی خود را به‌گونه‌ای عرضه می‌نمایند که دانش‌آموختگانی توانا برای ورود به بازار کار مهندسی، در سطح ملی و بین‌المللی، به‌دست دهد. در چنین شرایطی است که ارتقای کیفیت برنامه‌های آموزشی کشور، در اولویت قرار می‌گیرد. یکی از در دسترس‌ترین روش‌ها برای آگاهی از نقاط قوت و ضعف برنامه‌های آموزشی و ارتقای کیفیت آن، گذر موفقیت از فرایند ارزشیابی است؛ که با توجه به ملاک‌ها و استاندارهای مورد قبول جهانی، تدوین شده است.

ارزشیابی برنامه‌های منتهی به‌مدرک دانشگاهی، در واقع ارائۀ گواهی‌نامه‌ای به‌این برنامه‌ها است. این گواهی‌نامه می‌تواند؛ به‌منظور ارزیابی کیفیت برنامه و میزان دستیابی آن به‌هدف‌ها و استانداردهای آموزشی تأیید شده باشد. ارزشیابی به‌دنبال رتبه‌بندی برنامه‌های آموزش مهندسی نیست، بلکه اطمینان از دستیابی برنامه به‌حداقل ملاک‌های در نظر گرفته شده برای یک برنامۀ آموزش مهندسی است. در برداشت تازه‌ای از «ارزشیابی»، که در ابتدای قرن حاضر ارایه شد و به‌سرعت گسترش یافت، به‌جای ارزیابی آنچه دانشگاه عرضه می‌کند (اساتید، روش تدریس، آزمایشگاه‌ها، کتابخانه و ...)؛ تمرکز به‌ «دستاوردها»، یعنی آنچه دانش‌آموختگان کسب کرده‌اند، معطوف شد. به‌این منظور حداقل دستاوردهای یک برنامۀ آموزش مهندسی تدوین گردید. برای قضاوت در مورد میزان دستیابی دانشجویان به‌دستاوردهای مورد نظر، روش‌های «ارزیابی درونی» یا خودارزیابی، توسط مؤسسۀ آموزشی؛ و «ارزیابی برونی»، توسط نهادهای ارزشیابی مستقل، توسعه یافت.

از حدود یک دهه پیش، ضرورت اعتبارسنجی و ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی ایران، به‌صورتی که در کشورهای پیشرفته متداول است، مطرح گردید. از اولین اقداماتی که در این زمینه در کشور صورت گرفته است می‌توان به پژوهش‌های زیر اشاره کرد:

• سازوکار ارزشیابی برنامه‌‌‌های آموزش مهندسی ایران، کارفرما فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، مجری حسین معماریان، 1390.
• تدوین شاخص‌های اعتبارسنجی و ارزیابی ادواری رشته‌های مهندسی دایر در ایران، کارفرما معاونت علمی و پژوهشی ریاست جمهوری، مجری حسین معماریان، 1391.

به‌دنبال تأسیس انجمن آموزش مهندسی ایران در سال 1388، پیشنهاد تأسیس مؤسسه‌ای برای ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی به‌این انجمن ارایه شد. متعاقبا، انجمن آموزش مهندسی ایران، به کمک فرهنگستان علوم، هیأت مؤسس این مؤسسه را انتخاب و عنوان «مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران» را برای آن برگزید. هیأت مؤسس نیز وظیفه تهیه ساختار، ملاک‌ها و استانداردهای ارزشیابی، به‌همراه پیش‌نویس اساسنامه و آیین‌نامه این مؤسسه را به دکتر معماریان محول کرد. این مؤسسه بعد از گذراندن مراحل قانونی در سال 1390 رسما تأسیس شد. مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران تشکلی غیردولتی، غیرتجاری؛ غیرسیاسی و غیرانتفاعی؛ متشکل از افراد حقیقی، انجمن‌ها و مراکز دارای اهداف آموزشی و علمی است. این مؤسسه رسالت زیر را برای خود درنظر گرفته است.

• تضمین کیفیت آموزش، به‌ وسیله ارزشیابی برنامه‌های آموزشی و برای اطمینان از صلاحیت دانش‌آموختگان برای ورود به‌فعالیت‌های حرفه‌ای.
• ارتقاء کیفیت آموزش، از طریق تشویق به‌نوآوری‌ و پیشرفت مداوم و تسهیل برنامه‌ریزی‌های راهبردی مورد نیاز در زمینه‌های مهندسی، فناوری و علوم کاربردی، و زمینه‌های وابسته.

تا این تاریخ اقدامات زیربنایی متعددی برای ساختارسازی و تدوین استانداردها و مستندات لازم در مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران صورت گرفته است:

• تدوین ملاک‌ها و استانداردهای مناسب برای ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی کشور، با توجه به‌‌‌رویۀ رایج در جهان
• تعیین سازوکار ارزیابی درونی و برونی برنامه‌های آموزش مهندسی کشور
• تعیین ساختار اجرایی ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی کشور
• اجرای آزمایشی سازوکارهای پیشنهادی در چند دانشگاه کشور

چکیده فعالیت‌های پژوهشی، ترویجی، آموزشی و اجرایی مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسسی ایران، از بدو تأسیس تا پایان سال 1397 را به‌نحو زیر می‌‌‌توان خلاصه کرد:

• برگزاری «کارگاه ارزیابی درونی»، ویژه معاونین آموزشی دانشگاه‌های کشور، آذرماه 1391.
• برگزاری «کارگاه طراحی تجربه­‌های یادگیری در آموزش مهندسی»، برای اعضای هیأت علمی دانشگاه‌­های مختلف در مهر ماه 92 در فرهنگستان علوم.
• برگزاری «کارگاه طراحی تجربه‌­های یادگیری در آموزش مهندسی» برای اعضای هیأت‌علمی دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، مهرماه 1393.
• ارزیابی درونی برنامۀ کارشناسی مخابرات دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر، برنامۀ کارشناسی دانشکده مهندسی مکانیک و برنامۀ کارشناسی مهندسی عمران دانشکده فنی دانشگاه تهران، 1393
• ارزیابی درونی برنامۀ کارشناسی دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف، 1393
• برگزاری میزگرد «گذار از توسعه کمی به توسعه کیفی در آموزش مهندسی» در خردادماه 1393 با حضور وزیر محترم علوم، تحقیقات و فناوری و مسئولین وزارتخانه و معاونین آموزشی دانشگاه‌­ها و اساتید مهندسی.
• ارزیابی درونی برنامه‌های کارشناسی دانشکده‌­های مهندسی: عمران، نقشه‌برداری، مکانیک، برق، صنایع و هوافضا دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، 1396.
• برگزاری کارگاه‌های آموزشی و جلسات متعدد توجیهی در مورد ارزشیابی در دانشگاه‌های مختلف (از جمله در دانشگاه اصفهان، دانشگاه شریف، دانشگاه امیرکبیر، دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، دانشگاه تهران، دانشگاه صنعت آب و برق، ...)
• تألیف چند مقاله برای ترویج سازوکار فرایند ارزشیابی و معرفی روش انجام آن
• تألیف کتاب «نوآوری در آموزش مهندسی»، که به‌عنوان مرجع ارزشیابی، مورد استفاده اعضای گروه‌‌های ارزیابی درونی و برونی قرار می‌‌‌‌گیرد.

-        ...

در تاریخ 17 دی ماه 1397، پس از چند سال مکاتبه و برگزاری جلسات متعدد؛ تفاهم‌نامه همکاری بین وزارت علوم تحقیقات و و فناوری و مؤسسه ارزشیابی آمورش مهندسی ایران به‌امضا رسید. این تفاهم‌­نامه به­ منظور همکاری­ مشترک در جهت ارتقا و توسعه کیفی برنامه‌­های آموزش مهندسی مقطع کارشناسی دانشگاه­‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشور؛ و در راستای برنامه جامع علمی کشور و سند چشم‌انداز افق 1404 در قالب موضوعات زیر منعقد گردید:

• شناسایی نقاط قوت و ضعف آموزش مهندسی، به‌وسیله ارزشیابی برنامه‌های آموزش کارشناسی مهندسی برای اطمینان از صلاحیت دانش‌آموختگان برای ورود به‌ فعالیت‌های حرفه‌ای.
• ارتقاء و تضمین کیفیت آموزش، از طریق تشویق به‌ نوآوری‌ و پیشرفت مداوم و تسهیل برنامه­‌‌ریزی‌های راهبردی مورد نیاز در مهندسی، فناوری و علوم کاربردی، و زمینه‌های وابسته.

تعهدات و اقدامات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای دستیابی به اهداف این تفاهم‌نامه، به‌شرح زیر درنظر گرفته شده است:

• ترغیب مراکز آموزشی به‌‌ تأسیس مرکز ارزیابی کیفیت و در نظر گرفتن بودجه و امکانات لازم برای  انجام فرایند ارزیابی درونی و برونی.
• در نظر گرفتن تشویق‌­ها و محرک‌های مناسب برای مراکزی که برنامه­‌های آموزشی آنها فرایند ارزشیابی را با موفقیت پشت سر گذارده­‌اند.
• تشویق مراکز آموزشی به انجام بازنگری برنامه‌های کارشناسی، با توجه به نتایج ارزیابی درونی آنها.
• تخصیص بودجه اولیه برای ارزیابی دورنی و برونی برنامه‌های آموزش کارشناسی چند دانشگاه منتخب.
• عقد قرارداد با مؤسسه ارزشیابی، برای ارزیابی برونی چند برنامه آموزش کارشناسی مهندسی.

امضای این تفاهم‌نامه و اقدامات متعاقب آن می‌‌تواند قدم مهمی در اعتلای آموزش و گذر از دوران کمیت به عصر کیفیت، در آموزش مهندسی کشور باشد؛ به شرط اینکه سه طرف درگیر در این مسئله (وزارت علوم تحقیقات و فناوری، مراکز آموزش مهندسی و مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران)، به تعهدات تصریح شده در این تفاهم‌نامه پایبند باشند. اطلاعات تکمیلی و به روز شده، در مورد فعالیت‌های مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران، از اینجا قابل دستیابی است.

دکتر حسین معماریان

آذر ماه 1401

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.