دستورکار سازمان ملل متحد برای توسعه پایدار، با عنوان "دگرگون ساختن جهان ما"، در سپتامبر 2015 در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌تصویب رسید. این دستورکار شامل 17 هدف اصلی و 169 هدف ویژه است که نقشۀ راه جامعه بین‌المللی را در زمینه توسعه پایدار، برای 15 سال آینده ترسیم می‌کند. بیانیه مربوط به‌هدف چهارم این دستور کار، که در بارۀ آموزش 2030 است، در ماه می 2015 در مجمع جهانی آموزش، که در اینچئون کره جنوبی برگزار شد، به‌تصویب رسید. شعار اصلی این بیانیه «به سوی آموزش و یادگیری مادام‌العمر و با کیفیت، برابر، و فراگیر برای همه» درنظر گرفته شده است. وظیفه تشکیل و راهبری کارگروه 4ب، با هدف تهیه سند "توسعه همکاری‌های بین‌المللی در آموزش مهندسی"، به کرسی یونسکو در آموزش مهندسی محول شد[1]. آنچه در ادامه می‌آید نتیجه بررسی‌های این کارگروه است که در سند ملی آموزش 2030، که در تاریخ 20 آذرماه 95 رونمایی شد، منتشر شده است.

ح. م.، آذرماه 1395

.

توسعه همکاری‌های بین‌المللی در آموزش مهندسی

1. آموزش مهندسی در ایران

در بیش از 80 سالی که از آموزش عالی مدرن در ایران می‌گذرد آموزش مهندسی کشور فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته است. تا پیش از انقلاب 1357 تعداد مراکز عرضه‌کنندۀ آموزش مهندسی محدود بود و اغلب برنامه‌ریزی‌های آموزشی صورت‌گرفته در دانشکده فنی دانشگاه تهران در سطح ملی به‌کار گرفته می‌شد. پس از انقلاب برنامه‌ریزی آموزش مهندسی به‌صورت متمرکز و توسط کمیته‌های برنامه‌ریزی وزارت علوم انجام شد. اقبال دانشجویان به‌تحصیلات دانشگاهی، و به‌ویژه مهندسی، رقابت سختی را برای چند دهه در بین متقاضیان ورود به‌آموزش عالی ایجاد کرد. برای پاسخ‌گویی به‌این تقاضا، آموزش مهندسی نیز گسترش زیادی پیدا کرد، تا حدی که در فاصلۀ یک دهه (1381 تا 1391) میزان نام‌نویسی دانشجویان در رشته‌های مهندسی کشور متوسط نرخ رشد سالیانۀ برابر با 4/13 درصد داشته است. بر طبق آمار موجود، در سال تحصیلی 92-91 تعداد 4368000 دانشجو در مراکز آموزش عالی ایران ثبت‌نام نموده بودند که حدود یک سوم این تعداد، در گروه فنی و مهندسی به‌تحصیل اشتغال داشته‌اند. این دانشجویان در 747 برنامه آموزشی و در 15224 رشته-محل تحصیل می‌کرده‌اند. تعداد اعضای هیئت‌علمی مراکز آموزش مهندسی در این سال 14400 نفر بوده است. در سال تحصیلی 92-91 حدود 60 درصد دانشجویان مهندسی کشور در مؤسسات غیردولتی تحصیل می‌کرده‌اند. 

در سال‌های اخیر، و به‌دنبال گذر از چند دهه گسترش کمّی آموزش مهندسی، به‌تدریج تعادلی بین تعداد متقاضیان ورود به‌آموزش عالی و ظرفیت پذیرش دانشگاه‌ها، در حال شکل گرفتن است. در چنین شرایطی، در آینده‌ای نه‌چندان دور، متقاضیان آموزش مهندسی در پی انتخاب مراکزی خواهند بود که در محیط رقابتی ایجاد شده، آموزش‌های بهتری را عرضه کنند. بدین‌گونه است که ارتقای کیفیت آموزش جایگزین گسترش کمّی آن خواهد شد.

.

2. بین‌المللی نمودن آموزش مهندسی

ارتقای کیفیت مستلزم به‌خدمت گرفتن دستاوردهای نوین آموزشی در سطح جهان است. بین‌المللی نمودن و جهانی شدن مفاهیمی است که اغلب در این ارتباط به‌کارگرفته می‌شوند. در چند دهۀ اخیر، و به‌دنبال عرضۀ روش‌ها، فرایندها و ابزارهای جدید آموزش و انتقال مفاهیم، آموزش مهندسی نیز به‌سرعت متحول شده و پژوهش‌های مرتبط با آن به‌طور وسیعی گسترش یافته است. در چنین شرایطی، آگاهی از تازه‌ترین دستاوردها در زمینۀ آموزش مهندسی و بومی کردن آنها، با توجه به‌شرایط ملی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

دو مفهوم «بین‌المللی نمودن» و «جهانی شدن»، ضمن ارتباط با یکدیگر، از معانی متفاوتی برخوردارند. جهانی شدن اشاره به‌روندهای جاری و آتی در عرصه‌های اقتصادی، آکادمیک و... دارد، که در دنیای امروز قابل مشاهده‌اند. در حالی که بین‌المللی نمودن از جمله سیاست‌ها و اقداماتی است که نهادها، نظام‌­های آکادمیک و حتی افراد دنبال می‌کنند، تا بتوانند در فرآیند جهانی شدن حضور داشته باشند. به‌زبانی، بین‌المللی نمودن آموزش عالی شامل اقداماتی است که در راستای جهانی شدن دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی انجام می‌شود. به‌این ترتیب می‌توان گفت که جهانی شدن اجتناب‌ناپذیر است، ولی بین‌المللی نمودن در گرو انتخاب و خواست هر کشور است.

امروزه بین‌المللی نمودن به‌شاخصی برای سنجش کیفیت آموزش عالی در کشورها بدل گشته است. حرکت به‌سوی بین‌المللی نمودن آموزش عالی مستلزم درک و پذیرش مجموعه‌ای از پیش‌نیازهای فکری و ذهنی است. برای نمونه، می‌توان به‌پذیرش این واقعیت اشاره کرد که باید میان فرهنگ‌های مختلف یک گفتمان مشترک ایجاد شود و این گفتمان جز با احترام متقابل بین فرهنگ‌ها شکل نخواهد گرفت. شکل‌گیری چنین گفتمانی همچنین نیازمند در پیش گرفتن رویکردی انعطاف‌پذیر برای مواجهه با چالش‌ها و مسائل پیش روست.

از دیگر پیش‌نیازها، می‌توان به‌زیرساخت‌های موردنیاز برای بین‌المللی نمودن آموزش عالی اشاره نمود. برای مثال، ارتقای سطح زبان انگلیسی اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان یکی از این موارد است. چرا که مهارت در تعاملاتِ نوشتاری و گفتاری به‌زبان انگلیسی، نقش کلیدی در برگزاری و موفقیت دوره‌های بین‌المللی و برنامه‌های تبادل استاد و دانشجو، ایفا می‌کند. از سوی دیگر، با توجه به‌آنکه بخش زیادی از منابع آکادمیک دنیا به‌زبان انگلیسی است، ارتقای سطح زبان دانشجویان و اعضای هیئت‌علمی منجر به‌تسهیل دسترسی آنها به‌دانش روز دنیا و به‌تبع آن تسریع در پیشرفت علمی نظام آموزش عالی می‌شود. از دیگر ابزارهای موجود برای بین‌المللی نمودن نظام‌های آموزش عالی، می‌توان به‌برنامه‌های تبادل دانشجویان، اعضای هیأت‌علمی و پژوهشگران اشاره نمود. یکی از الزامات موفقیت و توسعۀ چنین برنامه‌هایی، ایجاد و توسعۀ افق­های آکادمیک مشترک میان کشورهاست.

با توجه به‌نقش تعیین‌کنندۀ روندهای جهانی شدن، کشور ما نیز باید توجه خاصی به‌‌این مسئله داشته باشد و راهبرد خود برای بین‌المللی نمودن آموزش عالی را مبتنی بر روندهای جهانی شناسایی‌شده و حائز اهمیت، قرار دهد؛ چرا که دانشگاه‌های ما در قبال تحولات آینده مسئولیت داشته از جمله نهادهایی هستند که باید زمینۀ مناسب را برای ورود به‌عرصه‌های مختلف و حرکت در مسیر جهانی شدن، فراهم کنند.

روندهای جهانی‌شدن در حوزه آموزش عالی را می‌توان در چهار زمینۀ محتوا، کیفیت، گستره و رویکردهای آموزش مهندسی بررسی کرد:

• محتوای آموزش مهندسی: شامل روندهایی که نقش قابل توجهی در پیشرفت حوزه‌های مختلف علم و فنآوری و رسیدن به‌مرزهای دانش ایفا می‌نمایند. مثل توسعۀ پایدار، انرژی‌های تجدیدپذیر، تغییر اقلیم و فن­آوری‌های نوظهور و پیشرفته؛
• کیفیت آموزش مهندسی: تعریف الزامات کیفیت آموزش مهندسی در سطح ملی و یا استفاده از استانداردهای مورد استفاده سیستم‌های دیگر در آموزش مهندسی؛
• گسترۀ آموزش مهندسی: شامل آن‌دسته از علوم و روش‌های غیرمهندسی تاثیر گذار در روند بین‌المللی نمودن، مانند اقتصاد، سیاست‌گذاری، مدیریت و روابط بین‌الملل؛
• رویکردهای آموزش مهندسی: شامل روش‌ها و فرایندهایی که به‌کارگیری آنها کیفیت آموزش عالی را ارتقاء می‌دهد، شامل فنآوری‌های نوین یاددهی و یادگیری، همچون یادگیری فعال و دانشجو محور، یادگیری مشارکتی و آموزش‌ مجازی.

.

اهداف بین‌المللی نمودن

فرآیند بین‌المللی نمودن باید مطابق با اصول و ملاک‌های شناخته شده صورت بگیرد. در پرتو چنین بستری، اقدامات مختلفی را می‌توان برای بین‌المللی‌ نمودن نظام آموزش عالی، و به‌همراه آن آموزش مهندسی، در دستور کار قرارداد. به‌عنوان مثال می‌توان با انجام مطالعات تطبیقی مؤسسات آموزش عالی در سطح کشور و جهان، روندهای فعلی را شناسایی نمود و سیاست‌های کلان را بر اساس آن تدوین کرد. با الهام از رویه‌ای که مراکز آموزشی پیشرفته انتخاب کرده‌اند، هدف‌های زیر را می‌توان برای بین‌المللی نمودن آموزش مهندسی کشور، در نظر گرفت:

1. بهبود کیفیت خدمات ارائه شده توسط دانشگاه، از طریق عرضۀ برنامه‌های مشترک با دانشگاه‌های خارجی؛
2. تأمین نیاز بازار کار داخلی و تربیت دانش‌آموختگانی با مهارت لازم برای ورود به‌بازارهای جهانی؛
3. جذب بیشتر دانشجویان بین‌المللی؛
4. بهبود برنامه‌های درسی، از طریق گنجاندن ابعاد بین‌المللی در آن؛
5. بهبود کیفیت فعالیت‌های تحقیق و توسعه با مشارکت دانشگاه‌های خارجی؛
6. همکاری بیشتر با دانشگاه‌های خارجی برای عرضه خدمات علمی؛
7. تدوین طرح‌های تحقیق فراملی به‌منظورجلب توجه نخبگان، پرهیز از مهاجرت مغزها و جذب سرمایه و نیروی متخصص ملی به‌کشور؛
8. گسترش توانایی‌های مراکز آموزش مهندسی در حل چالش‌های مهندسی کشور؛
9. گسترش صدور خدمات کارشناسی مهندسی در سطح منطقه و فراتر از آن؛
10.  افزایش سهم آموزش مهندسی در تولید ناخالص ملی.

.

سیاست‌گذاری

• رجحان کیفیت بر کمیت در آموزش مهندسی
• تاکید بر ارزشیابی آموزش مهندسی در سطح ملی و فراملی به‌عنوان زیربنای بین‌المللی نمودن آموزش مهندسی
• دستیابی به ‌عضویت در پیمان‌های مربوط به‌استانداردهای جهانی آموزش مهندسی (مانند پیمان واشنگتن،...)
• شفافیت در فضای اطلاعاتی آموزش مهندسی
• توجه به بین‌المللی‌نمودن آموزش مهندسی، در سیاست‌ها، اسناد و برنامه‌های کلان کشور
• تسهیل دسترسی به‌‌داده‌ها و منابع علمی حوزه‌های آموزش مهندسی
• توجه به‌نقش محوری توسعۀ پایدار در آموزش مهندسی
• تقدم اخلاق‌مداری در آموزش مهندسی
• جذب منابع مالی غیردولتی برای توسعۀ کیفی آموزش مهندسی

.

3. راهکارهای پیشنهادی برای بین‌المللی نمودن آموزش مهندسی ایران

با توجه به روند جهانی بین‌المللی نمودن، و درنظر گرفتن شرایط و نیازهای ملی در زمینۀ آموزش مهندسی، راهکارهایی در چند محور زیر، پیشنهاد می‌شود:

ارتقای کیفیت آموزش مهندسی

• گذار از توسعۀ کمی به ارتقای کیفی آموزش مهندسی
• ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی
• پیوستن به‌پیمان‌های هم‌ارزی مدارک آموزش مهندسی (مثل پیمان واشنگتن)
• استفاده از روش‌های نوین یاددهی-یادگیری و فناوری‌های نوین آموزش
• توسعۀ مهارت‌های آموزشی اعضای هیئت‌علمی و دستیاران آموزشی
• توسعۀ مهارت‌های حرفه‌ای کارشناسان آموزش مهندسی
• توسعۀ مهارت‌های حرفه‌ای کارشناسان برنامه‌ریزی آموزش مهندسی از طریق نشست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی؛
• ایجاد سازوکارهای مناسب برای مقابله با پژوهش‌نمایی، کتابسازی و دیگر ناراستی‌های آکادمیک
• درنظر گرفتن نیازهای صنعت در برنامه‌ریزی‌های آموزش مهندسی
• ارتقای جایگاه مراکز آموزش مهندسی در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی
• ارتقای جایگاه پژوهش در آموزش مهندسی، ازطریق همکاری‌های بین‌المللی و ایجاد دوره‌های تحصیلات تکمیلی.

بهبود برنامه‌های آموزشی

• طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی جدید و همسو با روندهای بین‌المللی نمودن
• تقویت برنامه‌های آموزشی به‌گونه‌ای که از محتوایی چند فرهنگی و بین‌المللی برخوردار باشند.
• طراحی و اجرای دوره‌های تحصیلات تکمیلی در زمینۀ آموزش مهندسی
• طراحی و اجرای بایسته برنامه‌های آموزش مجازی و از راه دور مهندسی
• وابسته نمودن صدور مجوز راه‌اندازی دوره‌های تحصیلات تکمیلی جدید، با توجه به‌نتایج ارزشیابی دوره کارشناسی
• افزایش ضریب تاثیر آموزش مهندسی از طریق افزودن رشته‌های علوم اجتماعی-رفتاری و انسانی
• توجه به‌موضوعات بین‌رشته­‌ای در آموزش مهندسی

تسهیل ارتباطات ملی و بین‌المللی

• بهبود کیفیت و تنوع برنامه‌های جابه‌جایی و تبادل دانشجو و هیئت علمی در سطح ملی و بین‌المللی
• افزایش همکاری‌های پژوهشی ملی و بین‌المللی
• گسترش کارآموزی‌های بین‌المللی دانشجویان مهندسی
• گسترش فرصت‌های مطالعاتی بین‌المللی اعضای هیئت علمی
• جذب دانشجویان بین‌المللی بیشتر به‌مراکز آموزش مهندسی کشور
• ایجاد مراکز آموزش بین المللی مهندسی (با تدریس به‌زبان انگلیسی و اعطای مدارک بین‌المللی)
• اعطای بورس‌های تحصیلی بیشتر در سطح ملی و بین‌المللی
• توجه و تعهد بیشتر بر همکاری‌های آموزشی و پژوهشی عادلانه و مبتنی بر اصول اخلاقی
• ایجاد «مرکز منطقه‌ای آموزش مهندسی» توسط کرسی یونسکو در آموزش مهندسی

[1]  اعضای کارگروه توسعه همکاری‌های بین‌المللی در آموزش مهندسی: دکتر حسین معماریان (رئیس کار گروه)، دکتر جعفر توفیقی، دکتر عباس بازرگان، دکتر رضا فرجی دانا، دکتر محمود احمدیان عطاری، دکتر بنفشه زهرایی و دکتر عباس ملکی.

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.