در یکی دو دهۀ گذشته اقدامات متعددی جهت امضای موافقت‌نامه‌های دو یا چند جانبه و ایجاد پیمان‌های بین‌المللی در زمینۀ ارزشیابی آموزش مهندسی، صورت گرفته است. تا این تاریخ تعداد 6 موافقت‌نامه بین‌المللی همکاری‌های متقابل در مورد کیفیت آموزش‌ و شایستگی‌های حرفه‌ای مهندسی منعقد شده است، که نیمی از آنها در مورد کیفیت آموزش دانشگاهی و نیمی دیگر در مورد کیفیت فعالیت‌های حرفه‌ای است.

موافقت‌نامه‌های ارزشیابی: پیمان‌های واشنگتن، سیدنی و دوبلین سه توافق‌نامۀ چند جانبه‌ای است که بین سازمان‌های مسئول ارزشیابی کیفیت آموزش دانشگاهی مهندسی، منعقد شده است. امضاءکنندگان این توافق‌نامه‌ها موافقت کرده‌اند که در جهت افزایش تحرک و جابه‌جایی سه گروه از شاغلین در حرفۀ مهندسی (مهندسان حرفه‌ای، فناوران مهندسی و کاردان‌های مهندسی)، که دارای توانایی‌های مناسب هستند، با یکدیگر همکاری نمایند. عضویت در این پیمان‌ها داوطلبانه بوده ولی امضاکنندگان آنها ملزم به‌توسعه و ترویج آموزش مناسب مهندسی هستند. تعداد امضاکنندگان این توافقنامه‌ها در حال افزایش است. این سه پیمان گرچه مستقل از هم هستند ولی رویه‌ها و آیین‌نامه‌های آنها کم و بیش مشابه است.

• پیمان واشنگتن در سال 1989 به‌ امضا رسید و اولین اقدام در مورد شناسایی هم‌ارزی بین ارزشیابی‌های صورت گرفته در مورد کیفیت دوره‌های چهار سالۀ آموزش مهندسی‌حرفه‌ای است.
• پیمان سیدنی از سال 2001 آغاز شده و هدف آن ایجاد هم‌ارزی بین ارزشیابی‌های صورت گرفته در مورد کیفیت دوره‌های سه سالۀ فناوری مهندسی است.
• پیمان دوبلین در سال 2002 به امضا رسید. این پیمان برای ایجاد هم‌ارزی در ارزشیابی‌های صورت گرفته در مورد کیفیت دوره‌های دو ساله کاردانی مهندسی است.

موافقت‌نامه‌های استاندارد شایستگی حرفه‌ای: سه موافقت‌نامه دیگر مربوط به‌استانداردهای شایستگی مهندسان شاغل است. این موافقت‌نامه‌ها در مورد اشخاص بوده و به‌این منظور است که، فردی که در یکی از کشورهای عضو به‌استانداردهای مورد تأیید جهانی می‌رسد، توسط دیگر امضاکنندگان پیمان نیز با حداقل ارزیابی، مورد تأیید قرارگیرد.

• توافق‌نامه مهندس 1(APEC): قدیمی‌ترین توافق‌نامه از این دست بوده و در سال 1999 آغاز شده است. این توافقنامه بین کشورهای شورای همکاری‌های اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (APEC) ایجاد شده است. برطبق این توافق‌نامه، کسانی که در یکی از کشورهای عضو به‌عنوان فردی حائز استانداردهای جهانی در حرفۀ خود شناخته شوند، توسط دیگر کشورهای عضو نیز مورد شناسایی قرار می‌گیرند.
• توافق‌نامه تحرک مهندسان 2(EMF): که در سال 2001 امضا شده و بر استانداردهای شایستگی، همانند توافق‌نامه APEC استوار است؛ با این تفاوت که همۀ کشورها می‌توانند به‌آن ملحق شوند. طرف‌های این توافق‌نامه بیشتر نهادهای مهندسی هستند. اقداماتی جهت همگرایی بین APEC و EMF در دست اجراست.
• توافق‌نامه تحرک فناوران مهندسی 3(ETF): این توافق‌نامه در سال 2003 به‌امضا رسیده و امضاکنندگان توافق کرده‌اند که روندی را برای شناسایی فناوران مهندسی یکدیگر، ایجاد نمایند.                   

همچنان که گفته شد، سه پیمان واشنگتن، دوبلین و سیدنی در ارتباط با ارزیابی آموزش مهندسی هستند. از این میان پیمان واشنگتن را، در ادامه با دقت بیشتری بررسی می‌کنیم. ساختار و آیین‌نامه‌های دو پیمان دیگر نیز کم و بیش مشابه پیمان واشنگتن، تهیه شده است.

    پیمان واشنگتن در سال 1989 میلادی برقرار شد. این پیمان جهت شناسایی هم‌ارزی برنامه‌های ارزشیابی شده آموزش کارشناسی مهندسی‌ حرفه‌ای، منعقد شده است. پیمان واشنگتن توافق‌نامه‌ای بین نهادهای مسئول ارزشیابی برنامه‌ها،‌ در کشورهای امضاکننده پیمان است. این پیمان تنها در مورد برنامه‌های کارشناسی چهارساله است و برنامه‌های کارشناسی سه ساله، کاردانی دو ساله و یا برنامه‌های کارشناسی‌ارشد یا دکتری را شامل نمی‌شود.

     امضاکنندگان این پیمان؛ به‌دنبال بررسی فرایندها، ملاک‌ها، و رویه‌های اعطای ارزشیابی به‌برنامه‌های آموزش مهندسی یکدیگر، تشابه و هم‌ارزی قابل توجه بین آنها را تأیید کرده‌اند. در نتیجه، تصمیمات گرفته شده توسط یک عضو در مورد ارزشیابی، مورد تأیید دیگر اعضا نیز می‌باشد. این گروه به‌طور مستمر اطلاعات و یافته‌های مربوط به‌ارزشیابی را با یکدیگر مبادله می‌کنند. پیمان واشنگتن تنها در مورد ارزشیابی‌های صورت گرفته در محدوده جغرافیایی کشورهای امضاکننده پیمان، صادق است. هریک از امضاکنندگان پیمان کوشش می‌نماید که نهادهای مسئول صدور پروانۀ مهندس حرفه‌ای در کشور مطبوع خود را ترغیب به‌قبول هم‌ارزی مدارک تحصیلی دیگر اعضای پیمان بنماید.

     ورود اعضای جدید به‌پیمان واشنگتن نیاز به‌رأی مثبت همۀ اعضای موجود پیمان دارد. اعضای جدید باید یک دورۀ عضویت مشروط را طی نمایند. در طی این مدت ملاک‌ها و رویه‌های ارزشیابی در نظر گرفته توسط متقاضی، و نحوۀ اعمال آنها، به‌دقت زیرنظر گرفته می‌شود. متقاضیان عضویت مشروط باید توسط دو عضو کنونی پیمان معرفی شوند. عضویت مشروط توسط رأی مثبت حداقل  دو سوم امضاکنندگان کنونی، مورد تأیید قرار می‌گیرد.

     اعضای پیمان با تهیه و اعمال آیین‌نامه‌ها و رویه‌های مناسب، اجرای بایسته پیمان را تضمین می‌نمایند. تصویب آیین‌نامه‌ها و رویه‌های جدید نیز با رای حداقل دو سوم اعضای فعلی صورت می‌گیرد. هر دو سال یک بار جلسه‌ای با حضور نمایندگان امضاکنندگان پیمان تشکیل شده و در آن ضمن تغییرات و اصلاحات لازم در آیین‌نامه‌ها و رویه‌ها، در مورد متقاضیان جدید عضویت دائم و مشروط، تصمیم گرفته می‌شود. لازم به‌یادآوریست که هر یک از اعضای پیمان، هم‌ارزی مدارک دانشگاهی یک عضو جدید را تنها از زمانی که پیمان را امضا نموده، تأیید می‌کنند. مدارک پیش از این تاریخ، معمولا به‌طور جداگانه توسط هر کشور بررسی می‌شود.

     ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی زیربنای فعالیت حرفه‌ای مهندسی در کشورهای امضاکننده پیمان است. پیمان واشنگتن فهرست 12 شایستگی مورد انتظار از یک دانش‌آموخته مهندسی را منتشر کرده است. آموزش مهندسی در کشورهای عضو پیمان واشنگتن به‌گونه‌ای سامان داده می‌شود که دانش‌آموختگان مهندسی به این توانایی‌ها دست‌یابند:

1. دانش مهندسی: به‌کارگیری دانش ریاضیات، علوم، مبانی مهندسی و یک زمینه تخصصی مهندسی؛ برای حل مشکلات پیچیده مهندسی.

2. تحلیل مسئله: تشخیص، ساماندهی، پژوهش در منابع و تحلیل مشکلات پیچیده مهندسی، رسیدن به‌نتایج اساسی با استفاده از اصول اولیه ریاضیات، علوم طبیعی و علوم مهندسی.    

3. طراحی/ توسعۀ راه‌حل‌ها: طراحی راه‌حل‌ها برای مسائل پیچیده مهندسی و طراحی سیستم‌ها، مؤلفه‌ها و فرایندها برای نیازی خاص، با در‌نظرگرفتن سلامت و ایمنی جامعه، و ملاحظات فرهنگی، اجتماعی و زیست‌محیطی.

4. پژوهش: هدایت بررسی‌‌ مسائل پیچیده، با استفاده از دانش متکی بر پژوهش و روش‌های پژوهشی، شامل طراحی آزمایش‌ها، تحلیل و تفسیر داده‌ها، و ترکیب اطلاعات، برای دستیابی به‌نتایج معتبر.

5. استفاده از ابزارهای مدرن: ابداع، انتخاب و کاربرد فنون، منابع و ابزارهای مدرن مهندسی، و فناوری اطلاعات مناسب، از جمله پیش‌بینی و مدل‌سازی، برای فعالیت‌های پیچیده مهندسی، با درک محدودیت‌ها.

6. مهندس و جامعه: به‌کارگیری استدلال حاصل از دانش تکمیلی (غیر مهندسی)، برای ارزیابی موضوعات اجتماعی، سلامتی، ایمنی، قانونی و فرهنگی و مسئولیت‌های مرتبط با فعالیت‌های حرفه‌ای مهندسی.

7. محیط‌ زیست و پایداری: درک نقش راه‌حل‌های حرفه‌ای مهندسی در قالب‌های اجتماعی و زیست‌محیطی، و نشان دادن آگاهی از توسعۀ پایدار و ضرورت آن.

8. اصول اخلاقی: کاربرد اصول اخلاقی و تعهد به‌اخلاق و مسئولیت‌های حرفه‌ای و هنجارهای فعالیت‌های مهندسی.

9. کار فردی و گروهی: عملکرد مؤثر به‌صورت فردی و به‌عنوان عضو یا سرپرست در گروه‌های مختلف دارای زمینۀ بین‌رشته‌ای.

10. ارتباطات: ارتباط مؤثر با جامعه مهندسی و با کل اجتماع در مورد فعالیت‌های پیچیده مهندسی، هم‌چون توانایی درک و نگارش گزارش‌های مؤثر و اسناد طراحی، ارائه شفاهی مؤثر، و ارائه و کسب راهنمایی‌های شفاف.

11. مدیریت پروژه و مسائل مالی: نشان دادن دانش و درک اصول مهندسی و مدیریت و به‌کارگیری آنها در مورد کار فردی یا به‌عنوان‌ عضو یا سرپرست یک گروه، برای مدیریت پروژه‌ها در یک محیط بین‌رشته‌ای.

12. یادگیری مداوم: تشخیص نیاز و آمادگی و توانایی اشتغال به‌یادگیری مستقل مداوم، در قالب تغییرات گستردۀ فناوری.

بررسی این ملاک‌ها شباهت زیاد آن را با ملاک‌های عرضه شده توسط نهاد‌های ارزشیابی آموزش مهندسی در آمریکا و اروپا، نشان می‌دهد. گرچه دامنۀ فعالیت‌های پیمان واشنگتن، پروانۀ کار مهندس حرفه‌ای را پوشش نمی‌دهد. با این حال، کیفیت آموزش دانشگاهی، که بخشی از پیش‌نیاز لازم برای کسب پروانۀ مهندس حرفه ایست، توسط این پیمان پوشش داده می‌شود.

     پیمان واشنگتن کار خود را با شش عضو در سال 1989 میلادی آغاز کرد. آمریکا، کانادا، انگلستان، استرالیا، ایرلند، نیوزیلند شش کشور اولیه بودند که در سال 1989 این پیمان را امضا کردند. هنگ‌کنگ، آفریقای جنوبی، ژاپن، سنگاپور، چین تایپه، کره جنوبی، مالزی، ترکیه و روسیه نیز تا سال 2014 به‌این پیمان پیوستند. در همین زمان تعدادی از کشورها نیز عضو مشروط پیمان واشنگتن بودند. ارزشیابی‌های صورت گرفته توسط اعضای مشروط، توسط امضاکنندگان پیمان به‌رسمیت شناخته نمی‌شود. البته، رویۀ ارزشیابی اعمال شده توسط اعضای مشروط، به‌طور بالقوه برای پیوستن به‌پیمان مناسب تشخیص داده شده است و این اعضا در حال بازبینی و ارتقاء روش‌های خود برای کسب عضویت دائمی پیمان هستند.

     اعضای پیمان واشنگتن مؤسسات ملی ارزشیابی مهندسی هر کشور می‌باشند. در کشور ما، مرسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران، که در سال 1390 تأسیس شده است این نقش را به‌عهده دارد. این مؤسسه تاکنون ارزیابی درونی برنامه‌های آموزشی مهندسی متعددی را در دانشگاه‌های مختلف به‌انجام رسانده است. نظر به‌اینکه ملاک‌های درنظر گرفته شده برای ارزشیابی، توسط مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران، 12 ملاک پیش‌گفتۀ پیمان واشنگتن را اقناع می‌کند. این مؤسسه قادر است به‌عنوان نماینده ایران به‌این پیمان ملحق شود. این امر زمانی امکان‌پذیر خواهد شد که چند برنامه آموزش مهندسی کشور ارزیابی برونی خود را با موفقیت به انجام رسانده و موفق به‌دریافت گواهی‌نامه ارزشیابی توسط این مؤسسه بشوند. علاقمندان به‌کسب اطلاعات بیشتر در مورد پیمان واشنگتن می‌توانند به‌کتابچه «25 سال پیمان واشنگتن: 2014-1989» (پیوست)، مراجعه نمایند.

حسین معماریان، آبان 1393

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.

____________________________________________