گروه کاری یونسکو در مورد آموزش در قرن 21، در گزارش‌هایی که در سال‌های 1996 و 1998 عرضه کرد، ضمن تأکید بر نقش آموزش مداوم، به‌این نتیجه رسیده است که آموزش دائمی در تمام طول حیات بر چهار پایه یا ستون اصلی استوار است. یادگیری برای دانستن، یادگیری برای انجام دادن، یادگیری برای زندگی با هم، و یادگیری برای بودن. گرچه این الگو در مورد همه آموزش‌ها صادق است ولی دستمایه زیادی برای تفکر، در اختیار آموزشگران مهندسی قرار داد. فرهنگستان ملی مهندسی آمریکا نیز، در گزارشی که در ابتدای قرن حاضر انتشار، داد توانایی‌های مورد نظر برای یک دانش‌آموخته مهندسی در سال 2020 را پیش‌بینی کرد. به‌دنبال انتشار گزارش‌هایی از این دست، این سؤال مطرح شد که آیا آموزش‌های مهندسی که هم‌اکنون ارائه می‌شود، می‌تواند دانش‌آموختگانی شایسته را برای کار در دنیای فردا، تربیت نماید؟

     برنامه‌های آموزش مهندسی در بیشتر طول قرن بیستم میلادی تجربیات و مهارت‌های عملی زیادی را به‌دانشجویان عرضه می‌کردند. ولی با گذشت زمان و گسترش سریع دانش فنی، آموزش مهندسی به‌سمت علوم مهندسی گرایش پیدا کرد. در نتیجۀ این گرایش به‌مبانی علمی، تأکید بر فعالیت‌های تجربی و عملی مهندسی، به‌تدریج کم و کمتر شد. با توجه به‌فاصلۀ ایجاد شده بین توانایی‌های علمی و عملی دانش‌آموختگان، و اعلام نارضایتی‌هایی از طرف صنعت، مراکز آموزشی مهندسی به‌بازنگری برنامه‌های خود پرداختند. کوشش‌های صورت گرفته برای تعیین شایستگی‌های دانش‌آموختگان مهندسی به‌تدوین فهرستی از دستاوردها منجر شده، که دانش‌آموختگان مهندسی باید بدانند و قادر به‌انجام آنها باشند.

     در همین راستا، گروهی از دانشگاه‌ها، به‌محوریت دانشگاه ام‌آی‌تی آمریکا، طرحی ابتکاری را برای انجام اصلاحات در آموزش مهندسی آغاز کردند. از مهم‌ترین وجوه این طرح ابتکاری تأکید بر فعالیت‌های عملی و هدایت آموزش‌های دانشگاهی به‌سمت نیازهای صنعت و بازار کار است. نگرش جدید بر این پیش فرض استوار است که دانش‌آموختگان مهندسی باید بتوانند سیستم‌های پیچیده مهندسی را، در محیطی مدرن و مبتنی بر کارگروهی؛ برای خلق محصولات، فرایندها و سیستم‌ها تعریف‌ نموده، طراحی‌ کرده، اجرا نموده و به‌کاربرند.

     فعالیت محوری مهندسی، طراحی و اجرای راه‌حل‌هایی است که پیشتر وجود نداشته، و به‌صورتی مستقیم یا غیر‌مستقیم در جهت خدمت به‌جامعه یا بخشی‌هایی از آن است. محصولات، فرایندها و سیستم‌ها چکیدۀ همۀ راه‌حل‌هایی است که مهندسان می‌آفرینند. صرف‌نظر از رشته تخصصی، نقش اصلی مهندسان «طراحی» و «ساخت» راه‌حل‌هاست. علاوه ‌بر آن، مهندسان درگیر تعریف راه‌حل‌ نیز می‌باشند، که مستلزم درک نیازهای مصرف‌کننده یا جامعه، شناسایی فناوری‌های نوینی که می‌تواند به‌کارگرفته‌شود، و آفرینش نیازها و استراتژی‌هایی برای حل مسئله است. کلیه فعالیت‌های که جهت آماده شدن برای طراحی صورت می‌گیرد را «شناسایی» نام‌ نهاده‌اند. از سوی دیگر، تقریبا همۀ طراحی‌ها، برای اینکه ارزش پیدا کنند، باید مورد استفاده و بهره‌برداری قرارگیرند. در نگرش جدید، تمام مرحلۀ بعد از تولید را «بهره‌برداری»، می‌نامیم. مدت زمان صرف شده برای شناسایی-طراحی-ساخت- بهره‌برداری یا 1CDIO را می‌توان چرخه حیات یک محصول، فرایند و یا سیستم در نظر گرفت. برنامه‌ ابتکاری CDIO، که در سال 2004 عرضه شد، متشکل از 12 استاندارد است. این ابتکار راهنمای برنامه‌ریزان و مدیران برنامه‌های آموزشی، جهت قضاوت در مورد برنامه‌های آموزش مهندسی بوده و مبنایی برای آگاهی از پیشرفت آنها در مقیاس جهانی است. این دوازده استاندارد بر شش زمینه‌ زیر تأکید دارند:

• قالب آموزش مهندسی (چارچوبی که در آن دانش فنی و مهارت‌ها تدریس، تمرین و یاد‌گرفته می‌شوند)
• برنامۀ درسی (دستاوردهای برنامه درسی، برنامه درسی یکپارچه، درس جدید درآمدی بر مهندسی)
• کار تجربی (تجربیات طراحی و ساخت، فعالیت‌های کارگاهی)
• تدریس و یادگیری (تجربیات یادگیری یکپارچه، یادگیری فعال)
• شایستگی اساتید (توانایی‌های حرفه‌ای و  مهارت‌های تدریس اساتید)
• ارزیابی (ارزیابی توانایی‌های کسب شده توسط دانشجویان و قضاوت در مورد برنامۀ آموزشی)

     به‌دنبال انتشار این پیشنهاد، و استانداردها و دستورالعمل‌های آن، دانشگاه‌های پیشرو در آموزش مهندسی به‌بازنگری برنامه‌های آموزشی خود پرداختند تا بتوانند نسل آینده مهندسان را تربیت نموده و آموزشی را به‌دانشجویان عرضه کنند که بر شناسایی-طراحی-ساخت و بهره‌برداری محصولات، فرایند‌ها و سیستم‌ها، در دنیای واقعی، تمرکز داشته باشد. این نگرش تازه در آموزش مهندسی، به‌سرعت در سرتاسر جهان، مورد استقبال قرارگرفته است. تا این تاریخ ده‌ها مؤسسه آموزش عالی مهندسی مهم، از قاره‌های مختلف، به‌این ابتکار ملحق شده‌اند. مراکز آموزشی که به‌این نگاه تازه می‌پیوندند، با استفاده از استانداردهای تدوین شده، برنامه‌های آموزشی مهندسی خود را، در جهت رسیدن به‌دستاوردهای مورد نظر، مورد بازبینی قرار می‌دهند. این ابتکار مراکز آموزشی را قادر می‌سازد که برنامه‌های آموزشی خود را برحسب اهداف آن ارزیابی کنند. این استانداردها می‌توانند به‌عنوان راهنمایی برای بازنگری و اصلاحات آموزشی برنامه‌ها، به‌کار گرفته شوند. استانداردها همچنین معیار و اهدافی را برای ارزیابی درونی برنامه‌ها، ایجاد می‌کنند.

     در آﻣﻮزش دوره‌ﻫﺎی ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ دو ﻧﻴﺎز در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ: از ﻳﻚ ﺳﻮ ﻛﺴﺐ داﻧﺶ ﻓﻨﻲ ﻛﻪ در ﺣﺎل اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ‌ﻧﻈﺮ ﻣﻲ‌رﺳﺪ ﻛﻪ داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﮕﺎن ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ از آﻧﻬﺎ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ و از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ، ﺿﺮورت ﻓﺮاﮔﻴﺮی داﻣﻨﻪ‌ای از مهارت‌های ﻓﺮدی، ﺟﻤﻌﻲ و ﺳﺎﺧﺖ (محصول، فرایند و ﺳﻴﺴﺘﻢ) اﺳﺖ. برای پوشش مناسب اﻳﻦ دو ﻧﻴﺎز، در اﻳﻦ ﻧﮕﺮش ﺗﺎزه، ﺳﺮفصل‌هایی ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد شده است. سرفصل‌های پیشنهادی اساس این نگاه تازه بوده و هدف‌هایی‌ منطقی، کامل، جهانی و عام را برای آموزش مهندسی عرضه می‌کند. این سرفصل‌ها، علاوه بر دانش و استدلال فنی، بر مهارت‌های فردی، جمعی، و طراحی و ساخت سیستم تمرکز دارند این سرفصل‌ها در واقع مکمل و گسترش دهنده ملاک‌های در نظر گرفته شده توسط مراکز ارزشیابی معتبر جهانی، همچون ابت، هستند.

     همۀ مراکز آموزش عالی عرضه کننده آموزش مهندسی می‌توانند به‌این ابتکار بپیوندند. دانشگاه‌هایی که به‌این ابتکار ملحق می‌شوند به‌عنوان همکاران منطقه‌ای شناخته شده و می‌توانند در گرد‌هم‌آیی‌های مناطق، یا کنفرانس های سالیانه آن، شرکت کنند. پیوستن به‌این ابتکار بار مالی ندارد؛ تمام اسناد و مدارک در اختیار عموم قرار می‌گیرد؛ و دانشگاه‌ها تشویق می‌شوند که از این منابع به‌صورتی متناسب با شرایط خود، استفاده نمایند. پس از آنکه یک دانشگاه تمایل به‌پیوستن به‌این ابتکار را اعلام کرد، مدارک لازم در اختیارش قرار داده می‌شود. دانشگاه‌هایی که مایل به‌پیوستن به‌این برنامه هستند باید پرسشنامه‌ای را که به‌این منظور تهیه شده، تکمیل نمایند. این پرسشنامه به‌دنبال اطلاعات زیر است: طرح مؤسسه آموزشی برای پیوستن به‌این برنامه چیست، کدام برنامه‌های آموزشی به‌این منظور در‌نظر گرفته شده‌اند و چه منابعی را برای این کار حاضرند اختصاص دهند. پس از اینکه مراتب مورد قبول واقع شد، دانشگاه به‌عنوان یک همکار منطقه‌ای شناخته می‌شود.

     حال که ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی کشور، جهت اطمینان از کسب دستاورد‌های مورد نظر، توسط دانش‌آموختگان آنها، مورد توجه قرار گرفته است؛ مراکز آموزشی باید با بازنگری محتوی برنامه‌های آموزشی و روش ارائۀ آنها، خود را برای همسویی با این روند نوین در آموزش مهندسی، هرچه بیشتر آماده نمایند؛ و با پیوستن به‌این ابتکار جهانی، قدمی در راستای اعتلای آموزش مهندسی و بین‌المللی ساختن آن بردارند. برای کسب اطلاع بیشتر از محتوای این برنامه می‌توان به مقاله «بازنگری آموزش مهندسی برای قرن 21» (پیوست) و یا وبگاه این ابتکار (www.cdio.org)، مراجعه کرد.

حسین معماریان، مهر 1393

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.