بررسی‌ها و اقدامات مربوط به استفاده از فناوری در آموزش و یادگیری تاریخچه طولانی دارد. در گذشتۀ نه چندان دور آموزش از راه دور به‌طور عمده منحصر به‌درس‌های مکاتبه‌ای و سخنرانی‌های رادیویی و تلویزیونی بود. بعدها کوشش‌هایی هم برای به‌کارگیری کامپیوتر صورت گرفت، ولی تا قبل از پیدایش و گسترش اینترنت امکان ارائه آموزش به هرکس، در هرکجا و در هر زمان وجود نداشته است. اینترنت در طی دهۀ گذشته دریچۀ تازه‌ای را بروی آموزش و یادگیری گشوده است. ظهور شبکه‌های جهانی ارتباطات، و فناوری‌های قدرتمند کامپیوتری، مفهوم آموزش مهندسی از راه دور را باز تعریف کرده است. در سال‌های اخیر آموزش مهندسی در هر جا و هر زمان امکان‌پذیر گشته است ولی این امر در مورد همۀ زمینه‌های آموزش مهندسی، به‌یکسان گسترش نیافته است. برای اینکه آموزش برخط 1 یا الکترونیکی مهندسی به‌طور گسترده‌ای پذیرفته و به‌کارگرفته شود باید سه شرط کیفیت، مقیاس و تنوع، اقناع شود:

• کیفیت: درس‌های برخط باید کیفیت قابل مقایسه یا حتی بهتر از درس‌های سنتی عرضه شده در کلاس داشته باشد.
• مقیاس: درس‌ها در هر زمان و در هر نقطه در دسترس  هر تعداد از متقاضیان باشد.
• تنوع: دامنه گسترده‌ای از موضوعات مهندسی عرضه شود.

با وجود گسترش بی‌سابقۀ آموزش الکترونیکی در جهان، آموزش برخط مهندسی چنین نبوده است. آموزش مهندسی به‌طور سنتی متکی به‌برنامه‌ای دارای جهت‌گیری طراحی و همچنین یادگیری مبتنی بر مشکل‌گشایی بوده است. به‌تازگی، کار گروهی نیز به‌موارد فوق افزوده شده است. گرچه امروزه آموزش برخط به‌عنوان مؤلفه‌ای مهم در آموزش عالی به‌رسمیت شناخته شده ولی این امر باعث افزایش قابل توجه ارائه مدارک مهندسی به‌این روش نشده است. یکی از علل عقب‌تر بودن آموزش برخط مهندسی، درمقایسه با بسیاری از دیگر رشته‌های علمی، اینست که برخی از نیازهای آموزش کارشناسی مهندسی به‌توسط آموزش برخط اقناع نمی‌شود.

     آموزش برخط در طلیعۀ قرن حاضر شکوفا شد  و آموزش برخط مهندسی نیز، با کمی تأخیر، به این قافله پیوست. امروزه مراکز مختلفی در دنیا، گونه‌ای از آموزش برخط را ارائه می‌دهند. گروهی از این مراکز تک درس‌هایی را ارائه داده، برخی دیگر دوره‌های منتهی به‌گواهی‌نامه و تعدادی نیز دوره‌های منتهی به مدرک کارشناسی‌ارشد را عرضه می‌کنند. فعالیت اندکی نیز در مورد مقطع دکتری صورت گرفته است. تا این تاریخ، در موارد معدودی دوره کارشناسی مهندسی به‌صورت برخط عرضه شده است. علل فقدان فعالیت برخط قابل توجه در مقطع کارشناسی، نیاز دوره کارشناسی به‌فعالیت‌های عملی و آزمایشگاهی و تأثیر فرهنگ غالب آموزش مستقیم در ارائه دوره کارشناسی مهندسی است.

    آموزش تحصیلات تکمیلی مهندسی، معمولا با موانع کمتری روبرو است این برنامه‌ها معمولا نیاز به‌فعالیت‌های آزمایشگاهی نداشته و تنها با گذراندن چند درس می‌توان این مدارک را اخذ کرد. در آموزش برخط، برنامه‌های منتهی به‌ اخذ گواهی‌نامه از گستردگی بیشتری برخوردارند. علت دیگر اینکه بیشتر برنامه‌های برخط آموزش مهندسی در مقطع کارشناسی‌ارشد عرضه می‌شود، نیاز روز افزون افراد شاغل در حرفه مهندسی به‌کسب مدارک بالاتر است. در حالی که ترک محل کار، رفتن به‌دانشگاه و حضور در کلاس درس برای مهندسان شاغل مشکل است، آموزش برخط گزینه مناسبی است که هیچ یک از محدودیت‌های فوق را ندارد.

     در طول چند دهۀ گذشته، که  آموزش مهندسی به‌صورت برخط ارائه شده است، سؤالات متعددی در سطح جهان، در مورد کارایی آن مطرح شده است. آموزش از راه دور و برخط مهندسی در ایران نیز، به دلیل رشد انفجارگونه‌ای که داشته است، سؤالات خاص خود را داشته است. سابقۀ آموزش از راه دور در ایران به‌سال‌های آغازین دهه پنجاه شمسی بازمی‌گردد. یکی از اولین اقدام‌ها در این زمینه تأسیس دانشگاه آزاد ایران (سابق) در سال 1352 بود. این دانشگاه در آغاز فعالیت خود برنامه‌های تربیت معلم و علوم تندرستی و به‌دنبال آن عمران روستایی و تربیت تکنیسین و آموزش عمومی را در دستور کار قرار داد. این دانشگاه، با الگوبرداری از دانشگاه گشورۀ انگلستان، نگرشی نو را در آموزش عالی ایران عرضه داشت. دانشگاه آزاد ایران در سال 1356 پذیرش دانشجو را به‌طور محدود آغاز گرد و پس از چندی، با رخداد انقلاب، و به‌دنبال آن وقوع انقلاب فرهنگی، از فعالیت باز ایستاد. چند سال بعد از آن، با گردهم آوردن تعدادی از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه آزاد ایران، قدم‌های اولیه برای راه‌اندازه نسل دوم آموزش از راه دور در ایران، که بعدها «دانشگاه پیام نور» نام گرفت، برداشته شد.

     دانشگاه پیام نور در سال 1365 تأسیس و از مهرماه 1367 فعالیت آموزشی خود را‌ با پذیرش اولین گروه دانشجویان در 5 رشته تحصیلی و در 28 مرکز باقیمانده از دانشگاه آزاد (سابق) و دانشگاه ابوریحان بیرونی آغاز کرد. در حال حاضر دانشگاه پیام نور بزرگترین شبکه آموزش عالی دولتی در کشور است. دانشگاه پیام نور از اولین مراکزی بود که آموزش از راه دور مهندسی را در ایران، آغاز کرد. دانشکده فنی و مهندسی دانشگاه پیام نور در سال 1386 تشکیل گردید و به‌سرعت گسترش یافت. تعداد رشته‌ها و گرایش‌های ارائه شده در بخش فنی و مهندسی دانشگاه پیام نور در سال 1392 برابر 49 بوده است (30 برنامه کارشناسی، 17 برنامه کارشناسی‌ارشد و 2 برنامه دکتری) (جدول 3).

    در دهۀ گذشته دانشگاه‌های متعدد دیگری نیز آموزش از راه دور و برخط مهندسی را آغاز کرده‌اند. این موج جدید را، که شاید بتوان نسل سوم آموزش از راه دور ایران نام نهاد، بیش از هر چیز متکی به‌آموزش از طریق اینترنت است. در کنار دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مراکز آموزشی متعدد غیردولتی نیز آموزش‌های الکترونیکی منتهی به‌مدرک مهندسی را عرضه می‌کنند. در رأس این مراکز می‌توان از دانشگاه آزاد اسلامی نام برد که دوره‌های کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری مهندسی متعددی را توسط مرکز آموزش‌های الکترونیک خود، در سطح کشور عرضه می‌نماید. در حال حاضر هزاران دانشجو مشغول به تحصیل در مقاطع کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری مهندسی، در مراکز آموزشی مختلف دولتی و خصوصی کشور هستند.

     مرور برنامه‌های آموزش از راه دور و برخط مهندسی، که در حال حاضر در کشور ارائه می‌شود، نکات قابل توجهی را به‌دست می‌دهد. از جمله اینکه، به‌دنبال تجربه موفق ولی کوتاه دانشگاه آزاد ایران، که در سال 1358 متوقف شد، ظاهرا اقدام سازمان‌یافته و مستمری برای برنامه‌ریزی، تهیه و ارائه منابع آموزشی مناسب برای آموزش از راه دور و برخط، انجام نشده است. و اگر چنین پژوهش‌هایی صورت گرفته باشد، نیز پیشنهادهای آن کمتر به‌کار گرفته شده است. تجربه نشان داده است که با قراردادن نسخۀ اسکن شدۀ کتاب‌های درسی، که برای آموزش سنتی نگاشته شده‌اند در وب؛ یا استفاده از پاورپوینت‌هایی که در کلاس‌های درسی سنتی به‌کارگرفته می‌شوند، آموزش برخط کارآمدی حاصل نمی‌شود. برنامه‌های دیداری یا شنیداری نیز که حاصل ضبط یک سخنرانی سنتی است نیز کارایی مورد انتظار را در روش برخط،  به‌دنبال نخواهند داشت. منابع آموزشی برخط باید به‌طور ویژه، و زیر نظر متخصصان امر، تهیه شده و از جمله خود آموز، هدف‌دار و برنامه‌ریزی شده باشند.

• خودآموز باشد، به‌نحوی که فراگیران قادر باشند با کمترین نیاز به‌معلم، آنرا بفهمند و دنبال کنند.
• هدفدار باشد، یعنی دستاوردهای مورد انتظار از هر جز آن مشخص بوده و آزمون‌های آن در خدمت اندازه‌گیری میزان دستیابی به‌دستاوردها باشد.
• برنامه‌‌‌ریزی شده باشد، به‌گونه‌ای که ساختار و نحوۀ اجرای آن بخشی از ملاک‌های درنظر گرفته شده برای تربیت یک دانش‌آموختۀ مهندسی را اقناع کند.

     یکی از اقداماتی که در شرایط فعلی می‌‌تواند تاحدی کاستی‌های روش برخط برای آموزش مهندسی را برطرف نماید، تلفیق آموزش برخط با آموزش سنتی است. به‌نظرمی‌رسد که یادگیری به‌صورت ترکیبی از آموزش رو در رو و برخط می‌تواند ضمن بهبود یادگیری، رضایت آموزشگران و یادگیران را، با هزینه‌ای قابل قبول، به‌همراه داشته باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که آموزش ترکیبی می‌تواند دستاوردها چندی را به‌همراه داشته باشد. از آن جمله است صرفه‌جویی در استفاده از کلاس، زمان آزمایشگاه و کار انجام شده؛ بهبود یادگیری توسط استفاده مجازی از متخصصان ساکن در نقاطی دور از کلاس درس و ایجاد گروه‌هایی از یادگیران، که در نقاط مختلفی ساکنند.

     عوامل متعدد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فناوری در ترسیم آینده آموزش برخط مهندسی تأثیر خواهند داشت. چه می‌توان کرد که در دهه‌های آینده، دانشجویان بتوانند تمام مقاطع مهندسی را در هر جا و هر زمان به‌درستی فرابگیرند؟ این شرایط هم‌اکنون برای مقطع کارشناسی‌ارشد تا حدی موجود است ولی برای مقطع کارشناسی چنین نیست. مؤسسات آموزشی باید بدانند که گرچه موفقیت‌های امروزین آموزش مهندسی حاصل دهه‌ها آزمون و خطا و تجربه‌اندوزی بوده است؛ ولی آیندۀ آموزش برخط را نمی‌توان بر آزمون و خطا بنا نهاد. استفاده از تجربیات موفق جهانی در این زمینه، به‌همراه مدد گرفتن از خدمات متخصصان پداگوژی، فناوری اطلاعات، تهیه‌کنند‌ه‌ها و کارگردان‌های برنامه‌های دیداری و شنیداری، منابع آموزش برخط مناسبی را به‌دست خواهد داد. علاقمندان به آگاهی بیشتر می‌توانند به مقاله «آموزش برخط مهندسی» (پیوست)، مراجعه نمایند.

ح. م. شهریور 1396

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.