چند سال پیش یکی از دانشجویان دکترای من، در یکی از جلسات هفتگی که با دانشجویان داشتم، سؤالی را مطرح کرد که کسی جواب درخوری برای آن نداشت. او گفت پدرم از من پرسیده حال که دانشجوی دکتری شده‌ای می‌خواهم بدانم که پی‌اچ‌دی چیست و چگونه آنرا تعریف می‌کنند؟ با چه میزان دستاورد علمی می‌توان دکتر شد؟ چگونه دانشگاه و استاد راهنما متوجه می‌شوند که فردی صلاحیت کسب این مدرک را دارد؟ یک دانشجوی دکتری چه باید بکند که این دوره را با موفقیت به پایان برساند؟ بحث زیادی بین دانشجویان درگرفت. نظرات مختلف بود. جستجو توسط تلفن‌های همراه آغاز شد. یک نفر تعریف آکسفورد و دیگری ویکی‌پدیا را مطرح کرد. دانشجوی دیگر معادل پی‌اچ‌دی دانشگاهی را، در حوزه‌های علمیه شرح داد و یکی هم به شوخی گفت این روزها مدرک پی‌اچ‌دی در جلو دانشگاه تهران تعریف می‌شود. در پایان جلسه، از آنچه مطرح شده بود، تعریف زیر به‌دست آمد:

پی‌اچ‌دی(PHD) [1]، «دوره تحصیلی در آموزش عالی، که پس از دوره کارشناسی ارشد یا دکتری حرفه‌ای آغاز و پس از گذراندن تعداد واحد درسی معین به ‌دریافت مدرک دکتری تخصصی منجر می‌شود و معمولا چهار سال طول می‌کشد» [2]. پی‌اچ دی بالاترین مدرک آکادمیک و دانشگاهی در جهان است. کسب این مدرک محتاج ارائه یک نوآوری است که در قالب رساله دکتری عرضه می‌شود. فرض بر این است که فردی که این مدرک را کسب می‌کند صاحب اجتهاد علمی در دانش مورد نظر است. ...

تعریف فوق ظاهرا آن چیزی نبود که سؤال‌های پدر شاگرد ما را پاسخ دهد. در پایان جلسه تنها نکته‌ای که مورد توافق جمع قرار گرفت این بود که ما اغلب در تعریف دقیق مفاهیم ظاهرا بدیهی، با مشکل روبرو می‌شویم.

...

تعریف تصویری پی‌اچ‌دی

چند سال پیش دکتر ماتیو مایت، استاد [3] علوم کامپیوتر در دانشگاه یوتای آمریکا، تعریفی تصویری برای واژه PhD  را در وب به‌اشتراک گذارد (شکل 1). در این تعریف کل دانش بشری به صورت یک دایره در نظر گرفته شده است که پیرامون آن معرف مرزهای دانش است. در دوره دبستان و دبیرستان فرد دانش به ‌نسبت کمی از تقریبا همه چیز، کسب می‌کند؛ که می‌توان آنرا به‌صورت دایره کوچکی در مرکز دایره بزرگتر در نظر گرفت. در دوره کارشناسی، دانش‌افزایی کم و بیش به‌یک رشته خاص محدود می‌شود که می‌توان آنرا به‌صورت یک زبانه، که از دایره مرکزی خارج می‌شود، شبیه‌سازی کرد (شکل 1). دوره کارشناسی‌ارشد تخصصی‌تر است و طی آن زبانه پیش‌رونده دانش متمرکزتر می‌شود. دانشجوی دکتری پژوهش‌های خود را به‌روی موضوعی خاص و بکر متمرکز می‌کند. با مرور گسترده ادبیات تحقیق در سال ابتدایی پی‌اچ‌دی اطلاعات زیاد در مورد موضوع مورد بررسی کسب شده و زبانه به‌تدریج به پیرامون دایره بزرگتر (مرزهای دانش)، نزدیک می‌شود. در پایان مرور ادبیات، دانشجو از هر آنچه تاکنون در باره موضوع تحقیق صورت گرفته آگاه می‌شود. این زمانی است که زبانه به پیرامون دایره مماس می‌شود. در اینجا حرکت زبانه، برای مدت دو سه سال، متوقف می‌شود. در این فاصله اطلاعات گردآوری شده، آزمایش‌ها صورت گرفته و محاسبات لازم انجام می‌شود. از تحلیل‌ داده‌های گردآوری شده، دیر یا زود دستاوردی حاصل می‌شود. این درست مقارن با زمانی است که فشار مداوم زبانه به پیرامون دایره بالاخره مقاومت آنرا در هم می‌شکند و یک برجستگی در آن به‌وجود می‌آورد. پی‌اچ‌دی در واقع همین برجستگی، یا جابجایی کوچکی است که در مرزهای دانش به‌وجود آمده است. دستاوردهای هزاران پژوهشگر که در سرتاسر دنیا در زمینه‌های مختلف تحقیق می‌کنند به تدریج مرزهای دانش را جابجا کرده و دایره بزرگتر می‌شود. 

....

      شکل 1. نمایش تصویری نوع و میزان دانش کسب شده در دوره‌های تحصیلی مختلف [1].

...   برای اینکه شبیه‌سازی پیشنهادی دکتر ماتیو مایت کامل‌تر شود، می‌توان کل دانش بشر را به‌صورت کره‌ای نورانی در نظر گرفت، که با فضایی تاریک و ناشناخته، احاطه شده است. دستاوردهای جدید بشر گوی نورانی دانش را بزرگتر می‌کند و به‌زبانی، به‌تدریج شناخت ما را از جهان، افزایش می‌دهد. باید توجه داشت که با بیشتر شدن دستاوردهای بشر و بزرگتر شدن گوی نورانی دانش، سطح تماس آن با دنیای تاریک و ناشناخته اطراف بیشتر می‌شود. به‌زبانی هر چه بر دانش خود بیافزاییم بر تعداد سؤالات و نادانسته‌های ما افزوده می‌شود.

....

  شکل 2. نمودار چه می‌دانم برحسب چقدر می‌دانم [2].

...

رمز موفقیت در دورۀ دکتری

یا یک جستجوی کوتاه در وب به دستور‌العمل‌ها و پیشنهادهای مختلفی در مورد رموز موفقیت دانشجویان دکتری، بر می‌خوریم. یکی از این پیشنهاد‌ها، که در سال 2018 در مجلۀ معتبر نیچر به چاپ رسیده شامل 20 اقدامی است که توجه به آنها موفقیت دانشجوی دکتری را تضمین می‌کند [3].

1. برنامۀ روزانه مناسب: در برنامه روزانه، باید تعادلی بین درس و زندگی، وجود داشته باشد. به‌طور پیوسته اما متعادل درس بخوانید. سخت و فشرده کار کردن در یک مدت کوتاه باعث از دست رفتن انرژی می‌شود. برای کسب موفقیت باید مواظب خودتان باشد.
2. بیان انتظارات: انتظاراتتان را با استاد راهنما، در میان بگذارید. هر یک از ما به‌روش خاصی کار می‌کنیم؛ در ابتدای دوره، خواسته‌های خود را با استاد راهنما در میان بگذارید تا همکاری شما بازدهی خوبی داشته یاشد.
3. بررسی پیشینه: برای مطالعه ادبیات پیشین[1] پژوهش خود، زمان کافی درنظر بگیرید. این بخش هم پیش و هم پس از گردآوری اطلاعات، به شما کمک می‌کند تا اهداف و دستاوردهای پژوهشی خود را به‌درستی توسعه دهید.
4. تعیین هدف‌ها: در ابتدای دوره، هدف‌هایتان را به‌دقت تعیین کنید. دستورالعمل دانشگاه را بخوانید و سپس اهداف یا سؤال‌های پژوهشی مشخصی را بر اساس نیازمندی‌های پایان‌نامه، تعیین کنید. اهداف می‌توانند بعد از مدتی تغییر کنند؛ اما داشتن یک برنامه مشخص، کمک می‌کند که تمرکزتان را از دست ندهید.
5. یادداشت‌برداری: این جمله که: «نیازی نیست این را بنویسم، در خاطرم خواهد ماند»، یکی از بزرگ‌ترین دروغ‌هایی است که می‌توانید به‌خود بگویید. هر کاری را که انجام می‌دهید، یادداشت کنید، حتی اگر بعدا به‌کار نیاید. این یادداشت کردن، شامل صورت جلسات، جزئیات روش‌ها، و هر مورد دیگری است، که در طول مسیر به آن بر می‌خورید.
6. ساماندهی محل کار: محیطی را که در آن درس می‌خوانید، مرتب و منظم نگاه دارید. به‌ویژه از ایتدای دوره به صورتی منابع درسی را ساماندهی کنید، که در طول دوره زمان زیادی را صرف پیدا کردن آنها نکنید.
7. نگارش پایان‌نامه: هیچ‌وقت برای آغاز نوشتن پایان‌نامه زود نیست. هر چه زودتر نوشتن را شروع کنید و در هر مرحله، نتیجه کار را به استاد راهنما، نشان دهید. حتی اگر این نوشته‌ها در پایان‌نامه استفاده نشود، این عمل تمرین خوبی است و به ایده‌های شما نظام و ساختار می‌دهد.
8. شکستن هدف‌ها: هدف کلی پایان‌نامه را به اهداف کوچکتری تقسیم کنید. هر یک از این هدف‌های کوچکتر باید مشخص، قابل اندازه‌گیری، قابل دستیابی، و در راستای هدف کلی بوده و دارای زمان‌بندی باشد. اگر هدف انتخابی بند (پاراگراف اول نتیجه‌گیری باشد، احتمال این که آن را به پایان برسانید بیش‌تر از است که هدف خود را نوشتن کل فصل ۱ قرار دهید. تعداد زیادی از کارهای بسیار کوچک هستند که یک تز کامل را می‌سازند.                                           
9. بازبینی مکرر: هر اندازه برای پایان‌نامه خود وقت بگذارید؛ بعد از این که آن را به استاد راهنما نشان دهید نیاز به اصلاح خواهد داشت. برای دستیابی به نسخه نهایی، پایان‌نامه را اصلاح کنید. دقت کنید پیش از آن که دیر شود پایان‌نامه خود را چندین بار با استاد راهنما تصحیح و نهایی کنید.
10. صداقت: با استاد راهنمای خود روراست باشید. اگر چیزی را نمی‌فهمید، یا آزمایشی را خراب کرده‌اید، با او در میان بگذارید. یا اگر نیاز به کسب بازخورد در مورد مسئله‌ای دارید، به او بگویید. هرچقدر با استاد راهنمای خود صادق‌تر باشید، روابط کاری بهتری با او پیدا می‌کنید. کمک به استاد راهنما، که به‌شما کمک کند، مسئله‌ای کلیدی است.
11. تهیۀ نسخۀ پشتیبان: به‌طور مرتب از کارهای خود، نسخۀ پشتیبان یا بک‌آپ تهیه کنید. با ذخیره هفتگی کارهای خود می‌توانید از بسیاری از پیشامدهای ناخوشایند، جلوگیری کنید.
12. اجتناب از انزوا: با هم‌گروهی‌ها و سایر دانشجویان معاشرت داشته باشید. این کار به شما کمک می‌کند بتوانید درباره تجربیات درسی سایر دانشجویان صحبت کنید، از دیگران توصیه و کمک بگیرید، پژوهش خود را بهتر نموده و در کنار آن دوست پیدا کنید.
13. شرکت در گردهم‌آیی‌ها: در سمینارها و جلسات دانشگاهی گروه و دانشکده خود، حتی وقتی با زمینۀ پژوهشی شما ارتباط ندارند، شرکت کنید. ممکن است چیزی در جلسه مطرح شود که منجر به بهبود مسیر پژوهش شما شود. علاوه بر اینها، با شرکت مرتب در این گونه جلسات، مورد توجه دیگران قرار خواهید گرفت.
14. ارائۀ یافته‌ها: تحقیقات خود را در جلسات گروه، دانشکده، دانشگاه، کنفرانس‌ها، و هر جای دیگری که می‌توانید، ارائه دهید. ارائه شفاهی ممکن است برای شما سخت باشد، ولی با تکرار و تمرین، آسان‌تر می‌شود. شرکت در این همایش‌ها همچنین روشی خوب برای گسترش شبکۀ دوستان و گرفتن بازخورد در مورد پژوهش‌هایتان است.
15. انتشار پژوهش‌ها: برای انتشار نتایج تحقیقاتتان اقدام کنید. ممکن است در ابتدا جواب ندهد ولی نوشتن چند مقاله‌ و ارسال آنها به نشریات تخصصی روش خوبی برای یادگیری مهارت‌های جدید و تقویت رزومۀ شماست.
16. تنها به‌درس نچسبید: زندگی خارج از درس هم داشته باشید. گرچه دانشجویان هم‌گروهی‌ شما در دانشگاه خانواده کاری شما هستند، با اینجال برای سلامت روان خود باید گاه از محیط آموزشی دور شوید. این امر می تواند از طریق ورزش، باشگاه‌ها، سرگرمی، رفتن به تعطیلات یا وقت گذرانی با دوستان و آشنایان باشد.
17. اجتناب از مقایسه: نتایج کار خود را با سایرین مقایسه نکنید. دوره دکترا یک فرصت برای انجام تحقیقات منحصر به فردی است که منجر به یافته‌های  جدید می‌شود. از اینرو، دوره‌های دکتری قابل مقایسه با یکدیگر نیستند. شما تنها نیاز به انجام کارهایی دارید که برای شما و تحقیقات شما مفید باشد.
18. مأیوس نشوید: ذات پژوهش به‌گونه‌ایست که همیشه کارها طبق برنامه پیش نمی‌رود. این امر نشانگر این نیست که شما دانشجوی ضعیفی هستید. آرامش خود را حفظ کنید، مدتی استراحت کنید و پس از آن دوباره ادامه دهید. آزمایش‌های ناموفق هم می‌توانند به‌عنوان بخشی از یک پژوهش موفق ثبت و ارایه شوند.
19. کمک بگیرید: به تنهایی با مشکلات دست و پنجه نرم نکنید. مشکل را با سایر دانشجویان در میان بگذارید و با استاد راهنمای خود، صادقانه بحث و گفتگو داشته باشید. درخواست کمک خواستن خجالت ندارد. شما تنها نیستید.
20. از کار خود لذت ببرید: طی کردن دوره دکترا می‌تواند فرآیندی پر فراز و نشیب، طولانی و خسته‌کننده باشد. ممکن است روزهایی پیش بیاید که آرزو کنید کاش یک کار معمولی داشتم. با اینحال، دورۀ دکتری سرشار از تجربه‌های فوق‌العاده ایست که به شما شانس کار بروی چیزی را که به آن علاقه‌مند هستید، می‌دهد. پس موفقیت‌های خود را جشن بگیرید و از کار خود لذت ببرید.

i[1] Doctor of Philosophy

 [2] تعریف وزارت علوم و آموزش عالی ایران (مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی) 

i[3] Matt Migh

 i[4] Literature rieview

منابع

M[1] Might Matt. 2017. The illustrated guide to a Ph.D. (access march 2018).h

R[2] Randrup Nils. 2016. Do you think you know what knowledge is? Think again!A postmodern philosophical perspective on epistemology and the universe of knowledge. (accessed Jan 2020).

T[3] Taylor L.A. 2018. Twenty things I wish I’d known when I started my PhD, Nature, Career Column, 6 November 2018.j

حسین معماریان، فروردین 1399

...

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.